مەبەستی سەرەکی ئەم نوسینە پوختە تێگەیشتنە لە پێگەی رۆژهەڵات و رۆژئاوا لە بەکارهێنانی ئایین و کەلتور بەگشتی بۆ ئەجەندا و مەرامی سیاسی، لە هەمان کاتدا، چۆنێتی رەنگدانەوەی ئەو ئەجەندایە لە سیاسەتی دەرەوەدا.

بەداخەوە، ئەم فاکتەرە لە سەرتاپا تێگەیشتنی ئێمە بۆ سیاسەتی دەرەوەی رۆژئاوا بەگشتی و ئەمریکا بە تایبەتی بزرە، ئێمە زۆر شارەزای ئەو راستییە نین کە بەکارهێنانی ئایین لە دارشتنی سیاسەتی دەرەوەی رۆژئاوادا پانتاییەکی زۆر فراوان داگیر دەکات و کاریگەری لەسەر کەسایەتییە سیاسییەکانی رۆژئاوا هەیە.

بە شێوەیەکی گشتی، ئایین و کەلتور لە سیاسەتی دەرەوەی رۆژئاوا، بە تایبەتی ئەمریکا بەرامبەر بە رۆژهەڵاتی ناوەراست رەگ و ریشەیەکی مێژویەکی هەیە و هەمیشە ئەجندایەکی شاراوەی سەرەکی بوە لە ململانێ سیاسییەکانی نێوان رۆژهەڵات و رۆژئاوا، هەر چەندە، ئەگەر سەرزارەکی وا دەرنەکەوتبێت، ئایین هەمیشە چەکێک بوە لەو چەکانەی کە سیاسەتی دەرەوەی دەوڵەتان بەکاریان هێناوە، زۆر جار بەبێ ئەوەی رۆژهەڵات هەر بەئاگابو بێت.

بونی ئەم ئەجێندایە لە مێژوی ئیدارەدان و مامەڵەکردنی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا لەگەڵ ئایین لە رۆژهەڵاتی ناوەراست بە چەندان قۆناغی مێژویدا رۆشتوە، چەندان فۆرمی وەرگرتوە، هەرە دیارترینیان بەکارهێنانی ئایین بوە لە کۆتایی حەفتاکانی سەدەی رابردو بۆ روخاندنی رژێمی شاه لە ئێران و کۆمۆنیستەکان لە ئەفگانستان و عێراق لە سەرەتای نەوەدەکانەوە تاوەکو ئێستا.

 بە درێژایی مێژو کە دانوستان لەگەڵ کاربەدەستانی دەرەوەی رۆژئاوا کراوە، بەدەگمەن و پێشوەخت، توانستی ئەوەمان هەبوە، بە شەکەتییەوە، سی ڤی ئەو کەسانە بخوێنینەوە کە بەرامبەرمان دانیشتون و کاریان کردوە، هەروەها زۆر کەمتر لەوەی کە پێویستە، لەو فەلسەفە سیاسیە ئاگادار بوین کە کۆڵەکەیەکی سەرەکی ئیدارەدانی کێشە سیاسیەکانە، ئەوان بەر لەوەی لەگەڵ ئێمە کۆببنەوە. دەزانن ئێمە کێین، ئێمە کە چاومان بەوان دەکەوێت، مەتەڵ و لوغز و مەنگن، ئەمەش لەبەر راستییەکی ئاشکرا، ئێمە نوقمی کێشە سیاسی و کەلتوری و ئاینییە چارەسەرنەکراوەکانی خۆمانین، بۆ نمونە، ئەوان ئەو کێشە قوڵەیان لەگەڵ ئایینی خۆیاندا نییە، بۆ ئەوان پەیامەکانی ئایین تەواو بوە و ململانێ لەسەر رەهابونی ئایین ناکەن، بەرامبەر ئەوان، ئێمە کێشەی مێژوی سیاسی و ئایینی و کەلتوری قوڵی چارەسەرنەکراوی خۆمانمان هەیە کە رێگرە لە تێگەیشتن لە پێگەی ئەوان، ئێمە کە دەچینە بەرامبەر ئەوان، هێشتا قەناعەتە سیاسی و کەلتوری و کۆمەڵایەتی و ئاینییەکانمان سەقامگیر نەبون، ئێمە گرفتێکی کراوەی ناسنامەی نیشتمانیمان هەیە، پێگەمان لاواز دەکات، ئێمە هێشتا لەگەڵ خۆماندا لە شەڕدایین!

بۆ نمونە، لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا وەک هەر وەزارەتی دەرەوەی وڵاتێکی دیکە و رەنگە فراوانتر بەشی تایبەت بە پێگە و مێژوی ئایین هەیە، مەبەست لەم بەشانە پەرەپێدانی ئایین یاخود پشتگیرکردنی بۆنە و چالاکییەکانی گروپە ئاینییەکانی دەرەوەی ئەمریکا نییە وەک مانفێست و بەرنامەی دەوڵەت، ئەوەندەی، سەرەتا، هەوڵی بەرەوامە بۆ تێگەیشتن لە رۆڵی ئایین لەو کۆمەڵگەیانەدا کە ئەوان کاریان لەگەڵ دەکەن تاوەکو یارمەتی دارشتنی سیاسەتی دەرەوەی خۆیان بدات و ئاسایشی نەتەوەیی خۆیان نارەستەوخۆ بپارێزن. ئەو پرۆسەیە بۆ پەرەپێدان یاخود بەرەنگار بونەوەی کۆمەڵگەکانی دەرەوەی ئەمریکا نییە، بەڵکو مەبەست لە کردنەوەی ئەو بەشانە زیادکردنی توانای ئەمریکایە بۆ بەکارهێنانی ئایین و زۆرجار بۆ زیندوکردنەوەی ئەو چاپتەرانە لە مێژو کە بۆ ئاسایشی نەتەوەیی رۆژئاوا دەگونجێن، لێرەوە ئەوان دەبنە ئەکتەرێکی سەرەکی نێو کۆمەڵگەکانی بەرامبەر، نزیکترین نمونە، سوریای ئەمرۆیە کە لێرە پێویست بە باس کردنی ناکات.

بەڵام، بەداخەوە سەرباری هەمو ئەو بنکە و مەڵبەند و دەزگاکانی بیرکردنەوە لە ئەمریکا، یارمەتی ئەمریکای نەدا تاوەرە بازرگانییەکانی لە ئاگری ئیسلامی سیاسی بپارێزێت، ئیسلامی سیاسیەک کە سەرەتاکانی لە میژوی هاوچەرخدا دەگەرێتەوە بۆ بەگژداچونەوەی سیستمی کۆمیۆنیست لە وڵاتی سۆڤیەتی پێشو.

نمونەیەکی دیکە، لەسەر ئاستێکی دیکە، تەماشای پرسی پێکهاتەکان لە عێراق بکەن، ئەوەی تا سەردەمێکی درێژ بە کەمایەتییەکان دەناسران، تا ئێستاش ئاسۆیەک بۆ چارەسەری سەرتاسەری ناسنامەیان و بونیان لەم وڵاتەدا نییە، ئەو هەوڵانەی کە لە ساڵانی رابردودا دراون بۆ بەرهەمهێنانی دایالۆگێکی سیاسی و کەلتوری نێو کۆمەڵگەکان لە رێگەی رێکخراوەکانی وڵاتانی رۆژئاواوە بون کە یارمەتی داراییان پێشکەش بە رێکخراوە بیانییەکان دەکرد بۆ ئەوەی توانای پێکەوە ژیان لە نێو کۆمەڵگەدا زیاد بکەن، یارمەتی دارای ئەو پرۆژانە بەشێک بون لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا لە ساڵانی رابردودا لەبەرئەوەی سەقامگیری سیاسی لە عێراقدا بۆ سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا گرنگ بو، ئەم کارە، لە لایەکی دیکەوە، بەشێک بو لە بەرجەستەکردنی فەلسەفە سیاسیی ئەمریکا لە پاش لێدانی بورجەکان و داگیرکردنی عێراق. راستە، پێشبرکێ و ململانێکان سیاسی بون، لەسەر وزە و بازاڕ و هەژمونی سیاسی و دابینکردنی ئاسایشی کەنداو و رارەوە ئاوییەکان بون، بەڵام هەمو ئاگادارین کە جەنگەکان بە عەقیدەیەکی ئایینیەوە بەڕێوەدەبرێن.

نمونەیەکی دیکە، ئەوەی لەم رۆژانەدا رویدا، سەرۆکی ئەمریکا، ترمپ، یارمەتی دارایی ئەو رێکخراوەکانی کە یارمەتی داراییان لە ئەمریکاوە وەردەگرت بڕی، بەر لە رێکخراوەکان و کارمەندەکان، زەرەرمەندی یەکەم سودمەندەکانی پرۆژەکان بون، چینە تایبەتەکانی نێو کۆمەڵگە بون، هەرە زۆری رێکخراوەکان، وەک بەرنامە و ستاف لە ناکاودا کاریان راگیرا و بونیان هەر نەما، ئەمەش لەبەر هۆکارێکی زۆر ئاشکرا کە ئاماژەمان پێدا؛ فەلسەفەی سیاسی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا لە ریشەوە گۆڕا، هەمان ئەو پارتە سیاسییەی "جۆرج بوش"ە کە ئێستا حوکم دەکات، بەڵام هەمان سیاسەتی دەرەوەی ئەوسای نییە، بەداخەوە خەسڵەتی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا لە ئیستادا، نەوەک هەر لە پاشەکشێیەکی ریشەییدایە، بەڵکو ئاراستەیەکی دیکەی هەیە و هاوبەشی کاری جیاوازی هەیە. سیاسەتەکە زیاتر بۆ خزمەتی سنورەکانی ئەمریکا خۆیەتی، چونە نێو قۆزاخە ئابورییەکانی خۆیەتی.

لە چەندان بۆنەدا، باسمان لە جۆرێکی نوێ لە ناسیونالیزمی نوێ کردوە کە لە رۆژئاوادا لە برەودایە، ئەگەر کار وا بڕوات شان بەشان ئەو شەپۆلە سیاسییە، رق و گینە و بوغز وەک پەتا لەسەرانسەری دونیادا بڵاو دەکاتەوە. ئەو شەپۆلە بەس حساب بۆ بەرژەوەندییەکانی خۆی دەکات، نمونەی راشکاوی ئەم دۆخەش بەرزکردنەوەی پێناسەی گومرگییە لە لایەن ترەمپەوە کە بازاڕی دارایی جیهانی توشی بومەلەرزە کردوە، ئەمە هەمان هەڵەی پارتی پارێزگارانی بریتانیایە کە چەند ساڵێک لەمەوبەر پەیرەوی کرد و شکستی هێنا.
بۆ ئێمە، بۆ ئەوەی سەرمان لێنەشێوێت، تێگەیشتن لەو میکانیزمانەی کە ئایینی تیا بەکارهاتوە گرنگە، زۆر جار ئەوە خاڵی لاوازی ئێمە بوە، کە پاشخانی سیاسی و کەلتوری و ئایینی و ئابوری ئەو کەسانە نازانین کە خۆیان بە هاوبەشمان دادەنێن. کارێکی قورس دەبێت جوڵەی سیاسی و پۆلیسی “Policy Foreign “ و ستراتیژیەتیان بخوێنینەوە، گرفت هەر شارەزابون لە زمان نییە، گرفت لەوەیە کە ئێمە تا سەردەمانێکی زۆر، بەهۆی گەمارۆی سیاسی و ئابوری لە ئەشکەوتەدا بوین و ئەوان بە سەربەستی بە دونیادا جوڵەیان دەکرد.

تێگەیشتن لە شێوازی ئیدارەدانی کێشەکانی رۆژهەڵاتی ناوەراست لە تێگەیشتن لە ئایین و کەلتوری ناوچەکە و ئەوانەوە سەرچاوە دەگرێت. ئەوەی ئێمە، لە مێژودا، لە پەیوەندیمان دا، لەگەڵ رۆژئاوا ئەنجامان داوە سەپاندنی "گریمانەی سیاسی" بوە، گریمانەیەک لە مێشکی خۆماندا بوە نەوەک دیدێک کە سەرچاوەکەی فاکتەرە راستەقینەکانی سیاسەتەکەیە.
پوختەی قسە: بەکارهینانی ئایین لەلایەن رۆژئاوا لە رۆژهەڵاتدا روبەروی سێ ئالەنگاری سەرەکی دەبێتەوە:

１.مامەڵەکردن لەگەڵ دەزگا و دامەزراوەی ئایینی فەرمی جیاوازدا کە لە ململانێی هەمیشەییدان و بە دەست تەفسیر و لێکدانەوەی جیاواز بۆ بەرژوەندی جیاواز دەناڵێنن.
２.تێگەیشتن لە پاشخانی گروپەکانی بەناو ئایینی جیاواز، کە هەریەکەیان سەر بەشوێنێک و خاوەنی ناسنامە جیاوازن و زۆربەیان توندرەون.
３.شکستی پرۆگرامەکانی بەرەنگاربونەوەی ئەو گروپانە لە لایەن ئەمریکاوە، زۆرجار، ئەو پرۆگرامانە پێویستیان بە هەڵسەنگاندن و پێداچونەوەی بەردەوام هەیە، هەر ئەو پێداچونەوە خێرایانە پەیامی جیاواز بە دەزگاکانی رۆهەڵات دەگەیەنێت و تێنەگەیشتن لە پێگەی هەردو، لە لایەن هەردولاوە رودەدات.

لەوە دەکات، لە ئیستادا، ئەو میکانیزمانەی سەرەوە کە بۆ چەندان ساڵ پەیرەو دەکرا لە لایەن ترەمپەوە گۆرانکاری ریشەیی بەسەردا دێت.
لەبەرامبەر ئەو خاڵانەی سەرەوەشدا، ئێمە کارمان لەگەڵ چ دەزگایەکی دیکەی رۆژئاوا کردوە بێچگە لە کەسایەتییە سیاسییەکانی نێو دەوڵەت، لۆبیمان لەگەڵ کێ کردوە کە کاریگەری لەسەر دارشتنی سیاسەتی رۆژئاوا هەبو بێت، دەرخستنی ئەوەی کە ئێمە "قوربانییەکەی مێژو"ین بەس نییە بۆ ئەوەی لە نێو بەرژوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا وەک ئەکتەرێکی سیاسی گرنگی ناوچەکە بمێنینەوە. بۆ ئەوەی پەیوەندی نێوان ئێمە و ئەوان پەیوەندییەکی هەمیشەیی سیاسی بێت، سەرباری پرۆژە ئابوریەکان، پێویستمان بەوەیە کە پەیوەندیەکی پتەو لەگەڵ دەزگاکانی ژێرخانی رۆژئاوادا بکەین، بەر لەوەی کەسانی سەربەخۆ کە نوێنەرایەتی پرسی نیشتمانی ئێمە ناکەن، بۆ مەرامی جیاوازی کەسیی و بەناوی ئایینەوە ئەو کارە بکەن و مێژویەک چەواشە بکەن.