تاوانەکانی جینۆساید دژ بە گەلی کورد لە باشوری کوردستان چەندین دەیە بەر لە تاوانەکانی ئەنفال دەستی پێکرد و ژمارەیەکی زۆر قوربانی لێکەوتوەتەوە، سەرەتا بە تەعریبکردنی گوندەکانی دەوروبەری کەرکوک لە ساڵی (1963) دەستی پێکرد، دواتر ڕاگواستن و بێ سەروشوێن کردنی کوردانی فەیلی کە لە سەرەتای ساڵانی (1970) دەستی پێکرد و تاکو ساڵی (1980) بەردەوام بوو، ئەنفالکردنی (8) هەزار لە پیاوان و گەنجانی بارزانی لەساڵی (1983)، بەکارهێنانی چەکی کیمیایی لە کۆتایی دەیەی هەشتاکانی سەدەی رابردوو، بەشێک بوون لەو زنجیرە تاوانانەى بەرامبەر کورد ئەنجامدراون.

 

 

ئەگەرچی ڕژێمی بەعس تاوانی جۆراوجۆری لەدژی كورد و كەمە نەتەوەییەكان بەكارهێناوە، بەڵام ئەنفال گەورترین  پرۆسەی جینۆسایدکردنی گەلی کوردە کە دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە (30) ساڵ تا ئیستاش کاریگەریەکانی بەسەر کۆمەڵگەی کوردییەوە ماون.

 

 

تاوانی ئەنفال؛ بەچەند قۆناغێك ئەنجامدراوە، لەهەر یەكێك لەو قۆناغانەشدا ناوچەیەکی  کوردستان کراوەتە ئامانج.

 

 

قۆناغی یەکەمی ئەنفال:

 
هەنگاوی یەكەمی جینۆسایدی كورد لە دۆڵی جافایەتییەوە دەستی پێكرد، لە (23)ی شوبات تاکو (19)ی ئازاری (1988)، ئەم شاڵاوە بە هێرشکردن لە چەند قۆڵێکەوە بۆ سەر گوندەکانی سەرگەڵو و بەرگەڵوی دۆڵی جافایەتی دەستیپێکرد، بە درێژایی (80) کیلۆمەتر لە ناحیەی بنگردەوە بۆ ڕۆژهەڵاتی دەریاچەی دوکان و شارۆچکەی دوکان، لە وێشەوە بە ئاراستەی  شاری سلێمانی  تاکو شارۆچکەی ماوەت و چوارتاى  لە ناوچەی شارباژێڕ گرتەوە.

 

 

قۆناغی دوەمى ئەنفال:

 

 

دوای ئەوەى ڕژێمی بەعس هەستی بەوە دەكرد كە لە هەنگاوی یەكەمیدا سەركەوتنی بەدەستهێناوە، بیری لەوە دەكردەوە كە هەنگاوی دیكە بهاوێژێت، بۆیە قۆناغی دووەمی ئەنفالی دەستی پێكرد، بەڵام ئەم جارەیان بەرەوناوچەکانی قەرەداغ و بازیان و بەشێکی سنوری قەزای دەربەندیخان.

 

 

ئەم قۆناغەی پرۆسەی ئەنفال لە (22)ى ئازار تاکو یەکی نیسانی (1988)ی خایاند، گوندەکانی تەکیە، سێوسێنان، سەگرمە، دەربەند باسەڕە، قۆپی قەرەداغ و چەندین شوێنی دیکەی ناوچەی قەرەداغی گرتەوە.

 

 

سەرەتای هێرشەکە بە کیمیابارانکردنی چەند شوێنێکی ستراتیژی دەستی پێکرد لەناویاندا گوندی سێوسێنان کە بوەهۆی شەهیدبوونی زیاترلە (72) کەسی مەدەنی و زیاتر لە (50) برینداری لێكەوتەوە.

 

 

قۆناغی سێیەمى ئەنفال:

 

 
بەگەورەترین و بەرفراوانترین قۆناغی پرۆسەی ئەنفال دادەنرێت کە لە (7)ی نیسان تاکو (20)ی نیسانی (1988)ی خایاند و ناوچەکانی دوزخورماتوو، قادرکەرەم، کەلار، کفری، چەمچەماڵ، تێلەکۆ، پێباز، سەنگاو، تەکیە، بەشێک لە ناوچەی ئاغجەلەری گرتەوە، قەبارەی ئەو زیانە گیانی و مادییانەی لەو قۆناغەی ئەنفالدا کەوتنەوە زۆر زیاتربوون بە بەراورد بە قۆناغەکانی دیکە.

 

 

لە رۆژی(14)ی نیسانی (1988) هێزەکانی رژێمی بەعس چوار شارۆچکەیان لەناوچەی گەرمیان لە یەک کاتدا خاپوور کرد و  نزیکەی (20) هەزار ژن و منداڵ و پیاوی دانیشتوی ئەو ناوچانە بە دەستبەسەری بۆ سەربازگەی قۆرەتو رەوانە کران، بۆیە ئەم بەروارە وەک رۆژی یادکردنەوەی ئەو مەرگەساتە دیاری کراوە.

 

قۆناغی چوارەمی ئەنفال:

 

 لە (8)ی نیسان تاکو (3)ی ئایاری (1988)ی خایاند چەند ناوچەیەکی سەر بە هەرسێ پارێزگای سلێمانی و کەرکوک و هەولێری گرتەوە کە پێکدێت لە ناوچەکانی ئاغجەلەر، شوان، دەشتی کۆیە، چەمی رێزان. 

 

سەرەتای  قۆناغی چوارەمی ئەنفال بە کیمیاباران کردنی  گوندەکانی گۆپتەپە  و عەسکەر لە ڕۆژی (3)ی ئایاری (1988) دەستیپێکرد کە بەهۆیەوە (300) کەس لە دانیشتوانی ئەو گوندانە بوونە قوربانی.

 

رۆژێک دواتر سوپای عێراق بە پشتیوانی دەیان فەوجی جاش، لەچەندین قۆڵەوە هێرشی كردە سەر ناوچەكانی  شوان، شێخ بزێنی، قەڵاسێوكە، خاڵخاڵان، دەشتی كۆیە، تەقتەق، خەلەكان ‌و چەمی ڕێزان.

 

بۆ ڕێگرتن لە دەربازبوونی دانیشتوای گوندەکانی گۆپتەپ ەوعەسکەر و حەیدەربەگ، ڕژێمی عیراق  ئاوی بەنداوی دوکانی بەردایەوە تاوەکو خەڵکی نەتوانن لە زێیەکە بپەڕنەوە و دەربازییان ببێت.

 

قۆناغەکانی  (5) و (6) و( 7) ی ئەنفال

 

 

 

ئەم قۆناغەی پرۆسەی ئەنفال ناوچەکانی شەقڵاوە و ڕەواندوزی گرتەوە لە (15) ی ئایاری (1988) دەستی پێکرد کە هاوکات بوو لەگەڵ کۆتا رۆژی مانگی پیرۆزی رەمەزان.

 

سەرەتای قۆناغى ئەنفالی شەش لە تەمموزی (1988)، بە بۆردومانكردنی ناوچەكانی دۆڵی بالیسان‌ و دۆڵێ مەلەكان ‌و دۆڵی وەرتێ ‌و دۆڵی هیران‌ و سماقولی بە چەكی كیمیاوی دەستی پێكرد.

 

بەهۆی بەرگری هێزی پێشمەرگەوە، ڕژێمی بەعس نەیتوانی لە هێرش‌ و پەلاماری یەكەمدا پیلانەكانی جێبەجێ بكات، بۆیە قۆناغی شەش ‌و حەوتیشی تێكەڵ كرد.


قۆناغی هەشتەم دوا قۆناغی پرۆسەی ئەنفال

 

 
 ئەم قۆناغە لە دوای راوەستانی شەڕی عێراق- ئێران لە (25)ی ئاب تاکو (6)ی ئەیلولی (1988)ی خایاند، ناوچەکانی زاخۆ، ئامێدی، شێخان و ئاکرێی گرتەوە، سەرەتا ناوچەکە لەلایەن سوپای عێراقەوە بە بۆمبی هێشویی – کیمیایی  بۆردومان کرا.

 

 

هەر لەچوارچێوەی ئەم قۆناغەی پرۆسەی ئەنفالدا سوپای عیراق  بە پاڵپشتی دەیان هەزار جاش، پەلاماری گوند و چیاو دۆڵەكانی ناوچەکانی "زاویتە، ئەتروش، ئامێدی، سەرسەنگ، چیای مەتین، چیای گارەو هەردوو بەری زێی گەورەی دا.

 

 

گوندنشینەكانی ناوچەی بادینان زۆربەیان توانیان خۆیان بگەیەننە سنورەكانی توركیاو ئێران ‌و بەشێكی تریشیان لەشاخ‌و ئەشكەوتەكاندا خۆیان حەشارداو بەشێكی زۆریشیان دەستگیركران‌و پیاوەكان بێسەروشوێنكران‌و ژن‌و منداڵەكانیشیان ئازاد كران.

 

 

بەتێروانین لەو کۆمەڵکوژیانەی لە سەدەی بیستەمدا ئەنجامدراون، ئەنفال یەکێکە لەگەورەترین کۆمەڵکوژییەکان، بەڵام بەپێچەوانەی هەموو ئەوتاوانانەی لەدژی گەلانی دیکە ئەنجامدراون، کاردانەوە نێودەولەتیەکان لەئاستی گەورەیی قەبارەی ئەوتاوانەدا نین، ئەمە جگەلەوەی نەتونراوە بکرێتە فاکتەرێک بۆ پشتیوانیکردن لە دۆزی کورد،  ئەوەش بە هۆی ئەوەی نەلەکاتی روودانیدا نەسالانی دواتریش کار لەسەر ئەوە نەکرا کە  جینۆساید کردنی گەلی کورد لەباشوری کوردستان رای گشتی لەسەر ئاستی جیهان بۆ دروست بکرێت.

168 جار خوێندراوەتەوە