سڵاو بەڕێزان

ئەمڕۆ ٤٩ ساڵ بەسەر "رێکەوتنی جەزائیر"دا تێدەپەڕێت. . . 
ئەم نووسراوەی بەردەست کورتکراوەیەکی چڕی لێکۆڵینەوەیەکی فراوانی هەرە دواییمە، کە ئەمڕۆ بڵاودەبێتەوە، بە ناونیشانی، کورد و کیسنجەر. . .   لەم لێکۆڵینەوەیەدا کۆچی دوایی هێنری کیسنجەر، لە کۆتایی ساڵی رابردوو، کراوە بە دەرفەت بۆ قسەکردنێکی جیاوازتر دەربارەی شکستە کارەساتبارەکەی ١٩٧٥ و پەیوەندییەکانی کورد و ئەمریکا و زۆر پرسی تر. . . لینک، یا پەیوەندی لێکۆڵینەوەکە لە کۆتایی ئەم نووسراوە بەرچاو دەکەوێت. سڵاو و رێزی دووبارەم بۆتان
-
-
پێشەکی:
هێنری کیسنجەر، یەکێک لە ناودارترین دیپلۆماتکارەکانی ئەمریکا، بە لە ماوەیەک، لە ٣٠-١١-٢٠٢٣ لە تەمەنی سەد ساڵیدا کۆچی دوایی کرد. کیسنجەر ئەو دیپلۆماتکارەیە کە بە توندی جێگای خۆی لە یادەوەری بە کۆمەڵی خەڵکی کورستان، بە تایبەتی لە باشوری کوردستان، کردۆتەوە. لەگەڵ ئەوەشی تا ئێستا هیچ دیپلۆماتکارێکی بیانی لەو ئاستە لە گرنگی و ناوداری، بە رادەی کیسنجەر، ئەو ئامادەییەی لەو یادەوەرییەدا نەبووە، بەڵام لە هەمان کاتیشدا لە ناو کوردا بە هەڵەتێگەیشتنێکی زۆر لە پێگەو رۆڵی کیسنجەردا هەیە، بە تایبەتی پەیوەندیدار بە نسکۆ و شکستە کارەساتبارەکەی بزاڤی چەکداری کوردستان، لە ئاداری ١٩٧٥، رووداوە یەکلاکەرەوەکەش رێکەوتنی جەزائیر بوو لە رۆژێکی وەک ئەمڕۆ، ٤٩ ساڵ بەر لە ئێستا. هەڵبەتە هەر ئەو بە هەڵەتێگەیشتنەش لە رۆڵی کیسنجەر یەکێکە لە هۆکارەکان بۆ ئەوەی بڵێین هێشتان نووسینەوەی مێژووی ئەو نسکۆیە پێویستی بە پێداچوونەوەی زانستییانە، وردتر و فرەلایەنتر هەیە.
      بەشێکی زۆر لەو بۆچوونەی کە تا ئیستا لە ناو کورددا باوە ئەوەیە کە نسکۆی ١٩٧٥ بە هۆی "خیانەتی" ئەمریکا روویدا. ئەمەش هۆکارێکی ترە بۆ ئەو بڕوایەی کە ئەو میژووە هێشان پێویستی بە پێداچوونەوەی نوێ و جاوازتر هەیە. 
      لێکۆڵینەوەکە، کە لە لینکی خوارەوە دەستتان پێی ئەگات، تیشک دەخاتە سەر پەیوەندییەکانی ئەمریکا و کورد، بە تایبەتی لە ساڵانی نیوەی یەکەمی ١٩٧٠کاندا، کە تیایاندا کیسنجەر ئەندازیار و جێبەجێکاری ئەو پەیوەندییانە بووە، بەبێ ئەوەی بە زەرورەت وتبێتمان کە کیسنجەر ئەندازیاری رێکەوتنی جەزائیر بووە، بەڵکو وەک دواتر رووندەبێتەوە تەنانەت کیسنجەر ئاگاداری پلانی شای ئێران بۆ مۆرکردنی ریکەوتنی جەزائیریش نەبووە و تەنها ١٨ رۆژ بەر لە مۆرکردنی ئەو رێکەوتنە شا کیسنجەری ئاگادار کردۆتەوە کە ئەو بە نیازە سەفەری جەزائیر بکات و گریمانەی ئەوەش هەیە لەگەڵ عێراق رێک بکەوێت. دەرفەتە بڵێین کە رێکەوتنی جەزائیر، بۆ ماوەیەکی دوور و درێژ کۆتایی بە پەیوەندییەکانی کورد و ئەمریکا هێنا، یا هەرنەبێ ئەو پەیوەندییانەی بردە دۆخی "سڕبوون"ەوە.
      پێویستە لێرەدا بوترێ لە لێکۆڵینەوەکەمدا، کە لە رووی تیورییەوە، چەند چەمکێک تیوری بەکاربراون کە گرنگترینییان، لە لایەک "شەڕی بە وەکالەت"ە، وە لە لایەکی تریشەوە دووانە تیورییەکەی "تێگەیشتن" و "بە هەڵە تێگەیشتن"ە. ئەم دووانەیە لە سەرەتادا دوو چەمکن لە بواری دەروونناسی، دواتر لە دەروونناسی سیاسییدا، وە دواتریش لە بواری پەیوەندییە نێونەتەوەییەکاندا بەکاربراون.
-
-
ململانێی عێراق و ئێران و رێکەوتنی ١١ی ئادار:
لە ساڵی ١٩٦٨ دۆخی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە تایبەتی ناوچەی کەنداو، دوو گۆڕانکاری گرنگی بەخۆوە بینی. ئەم دوو رووداوە بە یەکەوە کاریگەرییان لەسەر رەهەندی جیو-سیاسی هەبوو، بە تایبەتی لەسەر هەڵوێست و بڕیاری ئێران لەمەڕ شێواز و رادەی هاوکاریکردنی جوڵانەوەی چەکداری کورد. هەڵبەتە لە بەرامبەریشدا رووداوەکان کاریگەرییان لەسەر شێوازی نزیکبوونەوەی رژێمی عێراق لە کێشەی کورد هەبوو: رووداوی یەکەم، بڕیاری بەریتاینیا لە ساڵی ١٩٦٨ بۆ ئەوەی بە تەواوەتی لە ناوچەی کەنداو بکشێتەوە، هەڵبەتە بە هەنگاوێکی ئەوهاش "بۆشاییەکی ئاسایشیی" لەو ناوچەیە دروست ئەبوو، کە دەرەنجام ئەم بۆشاییە پێویستی بە پڕکردنەوە دەبوو؛ رووداوی دووەم، حیزبی بەعس لە رێگای کودەتایەکەوە لە ١٧ی تەموزی هەمان ساڵ دەسەڵاتی لە عێراق گرتەدەست. ئەم رووداوە بووە هۆی نیگەرانی لای کورد، ئێران و رژێمەکانی ناوچەی کەنداو. هەڵبەتە کۆمەڵێک پرسی هاوبەش لە هەناوی نیگەرانییەکانی کورد و ئێراندا هەبوون.
     لە ئاستی کوردیدا، ئەم دوو رووداوە کاریگەریی راستەوخۆیان لەسەر پەیوەندییەکانی کورد و بەغداد و کورد و ئێران هەبوو. جگە لەوەش، کورد لە پانتایی سیاسەتی جیهانیدا، بە تایبەتی لە بەستێنی جەنگی سارددا، زۆر بە تایبەتیش کاردانەوەی ئەمریکا بەرامبەر بەم دوو رووداوە، پەیوەندیدار و کارتێکراو بوو. بەم شێوەیە، لە ساڵانی ١٩٦٩ تا ١٩٧٥ بە جوانی ئەم ئاستانە لە پەیوەندییە سیاسییەکان و کار و کاردانەوەدا دەرکەوتن وە تیایاندا مەسەلەی کورد لە عێراق جێگا و پێگەیەکی دیاری وەرگرت، هەڵبەتە بە باش و بە خەراپ.   
      هەر لەو رۆژەی کە حیزبی بەعس فەرمانڕەوایی لە عێراق بۆ دووەم جار گرتە دەست، هەر زوو ئەو رژێمە بە دروستی لە گرێ کوێرەی پەیوەندی ئێران و بزاڤی چەکداری کورد گەیشت. بەو واتایەش عێراق بەرەوڕووی دوو کێشە و ئاڵنگاری بووەوە، کە ئەوانیش وەک خوێن و گۆشت تێکەڵاوی یەکتر بوون: رژێمە نوێکەی عێراق، بە ئاسانی پەیوەندی ئۆرگانیکی و بەیەکەوە گرێدراویی لە نێوان ئەو دوو ئاڵنگارییەدا بینی، کە ئەوانیش لە لایەک ململانێ مێژوویی و جیو-ستراتیجییەکەی عێراق و ئێران بوو، وە لە لایەکی ترەوە کێشەی کورد بوو لە عێراق. دەرەنجام، رژێمی بەعس لەگەڵ دوو بژاردە بەرەوڕوو بوو: یا دەبێ ئەو رژێمە کێشەی کورد لە عێراق چارەسەر بکات بۆ ئەوەی ئێران لە بەکاربردن و سوودمەندبوون لە کارتی بزاڤی چەکداری کورد بێبەش بکات و بەم شێوەیەش کاریگەری و فشاری ئێران لەسەر عێراق نەهێڵێت، یا هەر نەبێ کەمی بکاتەوە؛  یا دەبێ ئەو رژێمە پێچەوانەکەی بکات، واتە بگات بە رێکەوتن لەگەڵ ئێران لە پێناو تەفر و توناکردنی بزاڤی چەکداری کورد، یا هەرنەبێ کەمکردنەوەی کاریگەریی نێگەتیڤانەی ئەو جوڵانەوەیە. دواجار رژێم بژاردەی یەکەمیانی لە١٩٧٠ لە رێگای رێکەوتنی ١١ی ئادارەوە تاقیکردەوە، بەڵام بژاردەی دووەمیانی لە ١٩٧٥دا لە رێگای رێکەوتنی جەزائیری (٦-٣-١٩٧٥)ەوە تاقیکردەوە.
-
-
کورد و شەڕی نێوان دوو "هاوپەیمانی":
هەر زوو، دوای بەیانی ١١ی ئاداری ١٩٧٠، هێماکانی جێبەجێ نەبوونی رێکەوتنەکە و بارگرژی نێوان کورد و رژێمی بەغداد دەرکەوتن، بەڵام گۆڕانکاریی بنەڕەتی، لە هاوسەنگی هێز لە نێوان رژێمی عێراق و لایەنی کوردی، لە بەهاری ١٩٧٢ بە شێوەیەکی جیددی پەیوەندی نێوان رژێم و کوردی گۆڕی: ئەم گۆڕانکارییە هەردوو لای هەنگاوێک لە ئاشتی دوورکردەوە و هەنگاوێکیش لە شەڕ نزیک کردەوە. یەکەم رووداوی گۆڕانکاری لەو هاوسەنگییەدا کاتێک دەستی پێکرد کە حکومەتی بەعس رێکەوتنی دۆستایەتی و هاوکاری، ناسراو بە "رێکەوتنی ستراتیجی"، لەگەڵ یەکێتی سۆڤیەتدا مۆرکرد. بە پێی ئەم رێکەوتنە، بڕیار بوو یەکێتی سۆڤیەت چەک و تەقەمەنی و شارەزایی سەربازیی بۆ عێراق فەراهەم بکات، لە بەرمابەریشدا یەکێتی سۆڤیەت بۆی هەبێت بەندەرەکانی ئەو وڵاتە، بۆ مەبەستی سەربازیی، بەکار ببات. جگە لەوەش هەر ئەم رێکەوتنە کاردانەوەی زۆری لە سەر ئاستی سیاسەتی ناوخۆی عێراق هەبوو، چوونکە رێکەوتنەکە رێگای خۆش کرد بۆ ئەوەی سۆڤیەت وا لە حیزبی شیوعی عێراق بکات لەگەڵ حیزبی بەعس بچێتە بەرە و حکومەتەوە. ئەمەش دیسانەوە دەستکەوتێکی گرنگ بوو بۆ رژێم و پێگەی ئەو رژێمەی بەرامبەر بە کورد بەهێزتر کرد.
      بە هەر حاڵ، وەک کیسنجەر دەڵێت، هاوپەیمانی ستراتیژی نێوان یەکێتی سۆڤیەت و عێراق وایکرد ئەمریکا بەرامبەر بە عێراق بە سیاسەتی خۆیدا بچێتەوە، چونکە رەهەندێکی گرنگی ئەو هاوپەیمانییە پڕچەککردنی عێراق بوو، کە ئەمەش ئاڵنگاری جیۆپۆلیتیکی بۆ ئەمریکا لێ ئەکەوتەوە. 

لە بەرامبەر ئەو رێکەوتنەی عێراق و یەکێتی سۆڤیەت، لایەنی کوردیش، هەر لە ساڵی ١٩٧٢ەوە، توانی نەک هەر پشتگیری ئێران و ئیسرائیل، بەڵکو پشتیوانی ئەمریکاش بەدەست بهێنێ. بەڵام دەبێ ئەوەش جەخت بکەینەوە کە ئەم پشتیوانییەی ئەمریکا زیاتر لەسەر داواکاری و پێداگری شای ئێران بوو لە کاتی سەردانە مێژووییەکەی نیکسۆن و کیسینجەر بۆ تەهران بوو، لە ٣٠ و ٣١ی ئایاری ١٩٧٢. لەم کاتەدا نیکسۆن وەڵامێکی بڕاوبڕی بۆ ئەو داواکارییەی شای ئێران پێنەبوو، بەڵام دوای ماوەیەکی زۆر کەم دوای گەڕانەوەی بۆ واشنتن، نیکسۆن و کیسنجەر بڕیاری یەکلاکەرەوەیان دا: ئیتر ئەمریکا بە رەسمی، بەڵام بە ئۆپەراسیۆنێکی زۆر نهێنی، لە پشگیریکردنی کوردەوە گلا. ئا لێرەوە چیڕۆکی رۆڵی کیسنجەر لەگەڵ کورددا دەست پێدەکات. هەڵبەتە پێویستە هەر زوو ئەوەش بڵێین کە بەدەستهێنانی پشتیوانی ئەمریکا یەکلاکەرەوە و گرنگ بوو بۆ بڕیاری دواتری کورد بۆ ئەوەی، لە بەهاری ١٩٧٤، بە "باوەڕ بەخۆبوونەوە" جارێکی دیکە، لەگەڵ حکومەتی بەعس، بچێتە شەڕەوە. 
      دۆسیەی پەیوەندییەکانی ئەمریکا و کورد لە ماوەی بەهاری ١٩٧٢ تا بەهاری ١٩٧٥ بە شێوەیەکی سەرەکی لە لایەن کیسنجەرەوە بەڕێوەدەبرا، لە ئاستی دامەزراوەییشدا تەنها سی ئای ئەی بەم دەسۆیەی ئەزانی و لە رووی کرداریشەوە، لە چوارچێوەی "ئۆپەراسیۆنە نهێنییەکان"دا، تەنها ئەم دامەزراوەیە "ئۆپەراسیۆنە نهێنییەکەی" یارمەتی کوردانی رائەپەڕاند. 

دوای رێکەوتنە ستراتیجییەکەی عێراق و یەکێتی سۆڤیەت لە ئەپریلی ١٩٧٢ لە لایەک، وە لە لایەکی ترەوە کامڵبوونی "هاوپەیمانییە" چوارقۆڵییەکەی ئێران، ئەمریکا، ئیسرائیل و کورد لە سەرەتای هاوینی هەمان ساڵدا، "شەڕێکی سارد"، واتە شەڕی نێوان دوو "هاوپەیمانی" لەبەرامبەر یەکتردا دەستی پێکرد. هەر زووش رژێمی بەعس پەنجەی تۆمەتی بۆ ئەو چوار لایەنە راکێشا و بە ئاشکرا هەرسێ وڵاتی ئەمریکا، ئیسرائیل و ئیرانی بەوە گوناهبار کرد کە، دژی ئەو رژێمە، یارمەتی کوردەکان دەدەن. لەم چوارچێوەیەشدا، تا دەهات ئەم "شەڕی ساردە"، لە پڕۆسەیەکی فرە رەهەنددا، بەرەو پێکدادانی گەرم و خوێناوی دەچوو. بەم واتایەش، شەڕی راستەقینە، واتە شەڕ بە شێوازە سەربازییەکەی، لە بەهاری ١٩٧٤ دەستیپێکرد، ئەگەرچی دوو ساڵ بوو شەڕ، لە شێوەی سیاسەت و دیپلۆماسیی بونیادنانی هاوپەیمانییدا، بە چڕی لەسەرپێ بوو. 
-
-
ئایا رێکەوتنی جەزائیر رووداوێکی چاوەڕواننەکراو بوو؟
زۆر جار کە باسی رێکەوتنی جەزائیری نێوان عێراق و ئێران ئەکرێ، وا پیشان ئەدرێ وەک ئەوەی ئەم رێکەوتنە تەواو چاوەڕاننەکراو، کتوپڕ و بێ پێشینە بووبێت. بە هەر حاڵ جوڵانەوەی چەکداری لە کاتێکی زۆر کورتدا، لە راستیدا لە ماوەی تەنها چەند رۆژێکدا، بە هۆی ئەم رێکەوتنەوە بە تەواوەتی "ئیفلیج" بوو؛ لە دۆخێکی ئەوهاشدا دوا بڕیار کۆتاییهێنان بە جوڵانەوەکە و هەرسهێنانی بە تەواوەتیی بوو.
        بەڵام ئایا بە راستی ئەوەی روویدا ئەوها کتوپڕ بوو، یا ئەوە بێئاگایی و غافلگیری رابەرانی جوڵانەوە چەکدارییەکە بوو، بە تایبەتی مەلا مستەفا، کە رووداوەکەی کرد بە رووداوێکی کتوپڕ؟ لە لێکۆڵینەوەکەمدا هەوڵم داوە بە فراوانی وەڵامی ئەم پرسیارە بدەمەوە.
      بە هەر حاڵ، لێرەدا زۆر بە کورتی باس لە چەند پەیام و هێمای زۆر گرنگ ئەکەم، کە ئەوە بە روونی پێشان دەدەن کە لایەنی کوردی زۆر زووتر لە رێکەوتنی جەزائیر راستەوخۆ، لەم رێکەوتنە پشتشکێنە، ئاگادار کراوەتەوە و هۆشداری پێدراوە، بەڵام ئەوە بێئگایی، بە پێی هەندێ سەرچاوەش غروری، ئەو رابەرایەتییە بە تایبەتی هی مەلا مستەفا، وایکردوە ئەو هۆشدارییانە بە هەند وەرنەگیرێن. لە راستیدا، هاوکات و هاوتەریب لەگەڵ هەوڵەکان بۆ رێکەوتن لەگەڵ ئێران رابەرانی کورد، بە هێما بێت یا بە نامەی راستەوخۆ بە تایبەتی بۆ مەلا مستەفا، لە ئەگەر و ئاکامەکانی رێکەوتن لەگەڵ ئێران ئاگادار کراونەتەوە. یەکێک لە گرنگترین هەوڵەکانی ئاگادارکردنەوەی مەلا مستەفا و رابەرانی جوڵانەوە چەکدارییەکە ئەوە بوو کە لە سەرەتای ساڵی ١٩٧٣، واتە دوو ساڵ بەر لە نسکۆی ئاداری ١٩٧٥، سەدام حوسەین، کە ئەو کاتە بە ئەندازیاری رێکەوتنی ١١ی ئادار ناسرابوو، لە "نامەیەکی نهێنی، زۆر گرنگ و تایبەتیدا" مەلا مستەفای لە ئاکامی کاریسەئامێزی رێکنەکەوتن لەگەڵ رژێمی بەغداد ئاگادار کردۆتەوە. لەو نامەیەدا سەدام حوسەین، بەو پەڕی راشکاوییەوە، بە مەلا مستەفا دەڵێت "نابێ هەڵوێستی کورد ناچارمان بکات کە لە شەتولعەرەب و هەندێ شوێنی دیکەی عێراق سازش بۆ ئێران بکەین، بۆ ئەوەی لە بەرامبەردا ئێران کۆتایی، بە یارمەتییەکانی بۆ کورد، بهێنێ". بەڵام لە بەرامبەردا مەلا مستەفا بێباک بوو روو لەو هۆشدارییە گرنگە، تەنانەت وەڵامی نامەکەشی نەداوەتەوە. لە راستیدا، ئەکرێ بە ئاسانی بڵێین کە نامەکە رێک ئاگادارکردنەوەی مەلا مستەفا بووە لەوەی کە "ئاگادار بە" سیناریۆی رێکەوتنی عێراق و ئێران بەڕێوەیە، کە دواجار جەزائیر بوو بە مەیدانی جێبەجێکردنی سیناریۆکە. 
      هەر لە ئاراستەی هۆشداریدان بە رابەرانی جوڵانەوەکە، زۆر بە تایبەتی بە مەلا مستەفا، لە یەکێک لە دوا دیدارەکانی لەگەڵ رابەرانی کورد، تەنها سێ رۆژ پێش کۆتاییهاتنی ماوەی چوار ساڵی راگوزەر بۆ جێبەجێکردنی رێکەوتنی ١١ی ئادار، سەدام حوسەین بە تایبەتی بە ئیدریس بارزانی دەڵێ "ناچارمان مەکەن تەنازول بۆ شای ئێران بکەین. ئەگەر مەترسییەک بەسەر قەوارەی عێراقدا بێت، ئەوا بۆ لادانی ئەو مەترسییە تەنازول لە شەتلعەرەب دەکەین، کە ئەمە برینێکی قوڵ دەکاتە دڵمان و ئێوە ئەنجامەکانی لە ئەستۆ دەگرن و بەرپرسیارەتی لەسەر ئێوە دەبێ، لە کۆتاییشدا هەر ئێوە نرخێکی ]باجێکی[ گران دەدەن". ئەم پەیامەی سەدام حوسەین لێکدانەوەی زۆر هەڵناگرێ: ئەمە پێشوەخت، رێکەوتنی جەزائیرە!
      جگە لەم هۆشدارییانەش، ژمارەیەکی زۆر لە هەوڵ و جوڵەی دیپلۆماسیی، بۆ گەیشتنی عێراق و ئێران بە رێکەوتن، چڕببوونەوە. لەم رووەشەوە بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان ژمارە ٣٤٨، هەر لە ئایاری ١٩٧٤، هێمایەکی زۆر گرنگ بوو بۆ ئەوەی کە دواجار شەڕەکە هەر ئەبێ بە رێکەوتنی عێراق و ئێران کۆتایی بێت. بەڵام لەولاشەوە، دیسان ئەم هێمایە گرنگەش، وەک و زۆرێک لە هێما و هۆشدارییەکانی تر، لە لایەن رابەرایەتی جوڵانەوەکەوە بە هەند وەرنەگیراوە. (درێژەی قسەکردن دەربارەی ئەم بڕیارە گرنگەی نەتەوە یەکگرتووەکان لە لێکۆڵینەکەدایە، ل. ٥٩-٦٠). 
      دەرەنجام، نەتوانست لە خوێندنەوەی رووداوەکان، بە هەڵەتێگەیشتن لە کۆی پەیوەندی و چاڵاکییەکان و نائاگایی لە پێدراو و رووداوە هەرە گرنگەکانی هاوکێشە ئیقلیمی و جیهانییەکان، کە لە راستیدا هەر لە سەرەتاوە خەسڵەتێکی بونیادیی جوڵانەوەکە بوون، هۆکارگەلی شکست و کارەساتن. لەم رووەشەوە، بەرپرسیاریی مەلا مستەفا وەک رابەری یەکەم و بێ رکابەری جوڵانەوەکە، لە شکست و هەرەسهێنانی بێوێنەی جوڵانەوەی چەکداری، سەرەکی و بێهاوتایە. باسکردنیش لە "خیانەتی" ئەمریکا لە کورد، هەر وەک مەلا مستەفا جەختی لەو جۆرە لە گوناهبارکردن کردۆتەوە، یارمەتیدەر نییە لە تێگەیشتنی هاوکێشە و رووداوەکان، بەڵکو ئەکرێ "گوناهبارکردنی ئەمریکا بە خیانەتکردن لە کورد"، لە باشترین حاڵەتدا، خۆدزینەوە بێت لە بەرپرسیاریی و شێوازێکیش بێت لە ئەستۆپاکی رابەرایەتی جوڵانەوەکە، بە تایبەتیش هی مەلا مستەفا، وەک کەسی یەکەم و بێ رکابەری ئەو رابەرایەتییە!
-
-
کێشە سەرەکییەکەی جوڵانەوە چەکدارییەکە!:
کێشە سەرەکییەکەی جوڵانەوەی چەکداری هەر لە سەرەتای ١٩٦٠کان تا شکستە کەمەرشکێنەکەی لە ئاداری ١٩٧٥، ئەوە بوو کە ئەم جوڵانەوەیە لە هەناوی خۆیدا هەڵگری ناکۆکی و دژایەتییەکی زۆر گەورە بوو، کە دواجار ئەم ناکۆکی و دژایەتییەیە کە کێشە بونیادییەکەی جوڵانەوەکە بوو، واتە ناکۆکی لە کڕۆکی هێز و توانا و تەنانەت تەواوی پێشمەرجەکانی بوونی جوڵانەوەکەدا هەبوو کە ئیتر وایکردبوو ئەم جوڵانەوەیە لە لایەکەوە خەسڵەتی بزاڤی رزگاریخوازی وەرگرێ، لە لایەکی تریشەوە سیفەتی شەڕی بە وەکالەت وەرگرێ: لە رووی ناوەڕۆک و ماهیەتدا، ئەم جوڵانەوەیە رەوایەتی بوونی خۆی لە دۆزی رەوای گەلێکی ژێر دەستە و ستەملێکراو وەردەگرت، توانستەکەشی لە ئەوانە وەردەگرت کە گیان لەسەر دەست ئامادە بوون بە بەنرخترین شت، واتە بە ژیانیان، قوربانی بۆ ئەم دۆزە بدەن: ئەوانە وزە و توانای راستەقینەی جوڵانەوەکە بوون. لە بەرامبەردا، لە رووی دەرەوەیدا، جوڵانەوەکە تەواوی هێز و تواناکانی لە هاوپەیمانییەکی "گوماناوی و ناپیرۆز" وەردەگرت، کە لە کڕۆکی پەیوەندی و "هاوپەیمانییەکەدا" وڵاتێکی داگیرکاری کوردستان، واتە ئێران، ئەندازیار و داینەمۆی هاوپەیمانییەکە بوو. بە زمانێکی روونتر بڵێین، بەشێکی گرنگ لە تراجیدیاکە ئەوە بوو کە جوڵانەوە چەکدارییەکەی کورد، لە هاوکێشە ئیقلیمییەکەدا، بە ئاگا یان بێئاگا، شەڕێکی بە وەکالەتی بۆ هەندێ ئامانجی سنوورداری ئێران ئەکرد، جوڵانەوەکە بارمتەی دەستی ئەو وڵاتە بوو. دەرەنجام، ئەم سروشت و ماهیەتە ناکۆک و پڕ لە دژایەتییەی جوڵانەوەکە، بنەما و هۆکاری هەرە گرنگ و سەرەکی بوو لە هەرەسهێنان و شکستی جوڵانەوەکە: لە کاتێکدا لە رووی ناوەوەی جوڵانەوەکە، تەنانەت لە چرکەساتی شکستەکەشدا، دۆزە رەواکە هەر زیندوو بوو و روحی قوربانیدانی دەیان هەزار پێشمەرگە و لە پشتیشیانەوە گەلێکی ئامادە بۆ قوربانیدانی زیاتر هەبوو، بەڵام لەبەر ئەوەی لە رووی دەرەوەی جوڵانەوەکە، زەرورەتی هاوپەیمانییە گوماناوییەکە کۆتایی هاتبوو، بە واتای ئەوەی زەرورەتی بەردەوامیی شەڕی بە وەکالەت بە کۆتایی گەیشتبوو، ئیتر دەرەنجام جوڵانەوەکەش، تا ئەو جێگایەی خۆی وەک "بزاڤێکی رزگاریخوازی" دەناساند، بە کۆتایی کارەساتباری خۆی گەیشت.
-----------------------

تێبینی: لە لێکۆڵینەوەکەدا بە وردی ئاماژە بە بەڵگەنامە و سەرچاوەکان دراوە، لەبەر ئەوە پێویست نەبوو جارێکی تر لێرە ئاماژەیان پێ بدەینەوە.

فەرموو ئەمەش لینکی لێکۆڵینەوەکەیە:
https://burhanyassin.com/Kisincer%202.pdf