یاساکان لە سەبەتەیەکدا دەربڕینێکی گونجاوە لە پێگەیەکی ئەلکترۆنی بینیم بۆ مامەڵە و دان و ستان لەسەر دەنگدان و دەرچونی یاسا لە عێراقی ئەمڕۆدا بەکار هاتوە، مەبەست لێی دەرچونی چەند یاسایەکە بە دان و ستان و ڕازی کردن و جێبەجێکردنی داواکاری لایەنەکان.

عێراق لە سێ پێکهاتەی سەرەکی: کورد و شیعە و سونە (بێگومان پێکهاتەی تریش هەیە) پێکهاتوە.

ئەم پێکهاتانە ڕۆژانێک بەیەکەوە لەدژی رژێمێک لەسەنگەرێکا جەنگان و قوربانیان دا بە هۆی ستەم و تاوان و چەوسانەوە لەلایەن ئەو رژێمەوە ، دوای روخانی ئەو رژێمە بەیەکەوە عێراقێکی نوێیان پێک هێنا و دەسەڵاتەکانیان لەسەر بنەمای ئەو پێکهاتانە دابەشکرد. و فیدراڵی بۆ هەرێمی کوردستان لەدەستوردا چەسپا.

پێکهاتەکان لەهەریەک لە ئەنجومەنی نوێنەران ، حکومەت وسەرۆکایەتی کۆماردا دەسەڵاتیان دابەشکرد (بێجگە لەوەش بێگومان لە کۆمسیۆن و دادگای فیدراڵی.. تاد ).

لە مێژوی عێراقدا، وڵاتی نێوان دو ڕوبار " الرافدين یان بين النهرين" یان میزۆپۆتامیا شارستانیەتی سۆمەری، بابل، ئەکەدی، ئاشوری... هەبون کە لە مێژوی هەمو مرۆڤایەتیدا ولە گەشەکردنی کۆمەڵگەکاندا رۆڵی بەرچاویان هەبوە و کاریگەرییان هەر ماوە.

هەروەها ئەگەر سەیری مێژوی عێراق بکەین لە خوێندەواری و رۆشنبیری بەهەمو بوارەکانی لە پێشکەوتنێکی بەرچاو لە پێش زۆر وڵاتەوە بوە .

لە مێژوی نزیکتردا هێنانی کارەبا و تەلەفزیۆن و زۆر شتی تری شارستانی... بۆ عێراق لەپێش زۆر وڵاتەوە بوە.

لەبواری یاسادا حاموڕابی بە چەندین سەدە پێش زاین و ٣٨٠٠ ساڵ پێش ئێستا یاساکانی بۆ پاراستنی مافی مرۆڤ و بەتایبەتیش مافی ژنان داناوە .

بەڵام بەداخەوە هەندێک جار ئەو نیەت و کردارانەی عێراقی ئێستا لەگەڵ ئەو رابردوە پرشنگدارە ناگونجێت.

ئەو دیمەنەی هەندێ جار لە عێراق دەبینرێت ئەوەی لە بەرژەوەندی ، یان داواکاری بەشێک بێت بە بێ ئەوەی بەرژەوەندی و رەزامەندی گشتی لەسەر بێت ئەوەجئبەجێ دەکرێت ئەمەش دیمەنێکی نادیموکراتی و نامرۆڤانە پیشان دەدات و بەرجەستە دەکات .

لەعێراقی ئەمڕۆدا، لەگەڵ هەر هەنگاوێک بەرەو دیموکراسی، هەڵنوتانێک رودەدات و بەرەو قۆناغێکی دواکەوتوی دەبات .

یاسا ئەو بنەمایانەیە رەفتاری تاکەکان رێک دەخات، ئەرک و مافیان لەکۆمەڵگە دیاری ئەکات، لە بنچینەدا یاسا بەمەبەستی کۆمەڵگەیەکی رێکخراو و بەردەوامە، کار بۆ دەستەبەرکردنی داد و یەکسانی دەکات و پارێزگاری لەمافی تاک و کۆمەڵگە دەکات .

لەهەمان کاتدا دەبێت هۆکارێکی گەشە کردن و بەرەو پێشەوەبردنی کۆمەڵگە بێت نەک کۆت و بەند کردنی .

ئەگەر پێکهاتەکان بە سازان وڵات بە ڕێوە دەبەن و بە ڕێکەوتن پۆستەکان لەناو حزب و پێکهاتەکان دابەش دەکەن، وە خۆیان زۆر ئەرک و مافەکانیان بەپێی یاسا و بە گوێرەی پێکهاتەکان دابەش کردوە( بێگومان پێویستیەکی قۆناغەکە بوە و باشترین بژاردە بوە ) ، و سازان لەسەر هەندێ کێشەو بوار دەکەن ئەوا دەبێت ئەرکی پاراستنی مافی سەرجەم تاکەکان لە ئەستۆی خۆیان دابنێن و بە بەرپرسیارێتییەوە ئەو ئەرکانەی کۆمەڵگە بخەنە سەرشانیان و بە دادوەری جێبەجێی بکەن ، بەتایبەت یاسا دەبێت لە پێناو پاراستنی مافی مرۆڤ و تاک و هەموان بێت.

هەندێ یاسا وەک یاسای باری کەسێتی پەیوەندی بە تاک بەتاک و هەمو کچ و ژنان و خێزانێکەوە هەیە ناکرێت بەخواستی لایەن و بەگفتوگۆ یان فشار و دان و ستانی یاسایی بەڕێوە بچێت، دەبێت ناوەڕۆکی یاسا و کاریگەریەکانی و بنەماکانی مافی مرۆڤ و تاک حوکم بکات نەک هیچ شتێکی تر .

دان و ستان رێکارێکی گونجاوی کاری سیاسی و حزبییە بەڵام ناکرێت دان و ستانی یاسایی بکرێت و یاساکان بخرێنە تای تەرازویەکەوە کاتێک زۆر ناهاوسەنگیش بێت و بە بێ ئەوەی قەناعەت و بڕواش هەبێت بڕوات.

ئەمڕۆ عێراق ئەگەر هەڵوەستەیەک نەکات و بە وردی هەنگاوەکانی نەنێت، خوێندنەوە بۆ تاک و بەش و گشت نەکات پێگەی عێراق لەناو سیستمی جیهانی لە ئاستێکی شیاو بە رابردو و بنیاتنانی پتەو بۆ داهاتو نەکات بە بنەما ئەوا بناغەیەکی تۆکمەی نابێت و هەرەس و داڕمان مەترسی سەرو ئەو بناغەیە ئەبێت.

لەکاتێکا ئەو دەنگدەرانەی دەنگیان بەو پێکهاتەو ئەندامانە داوەو متمانەی تەواوی خۆیان داونەتێ، بەهیوای ئەوەی بەرەو کەناری ئارامییان ببات و مافەکانیان بەدی بێت ، لەبەرئەوە واپێویست ئەکات لەئاستی ئەو متمانەیە دابن و دەنگدەرەکانیان دڵنیا بکەنەوە کە دەنگ و متمانەیان لە دەستێکی ئەمیندایە.