شەست و سێ ساڵ پێش خنکانی هه‌ڵه‌بجه‌؛ جیهان پڕۆتۆکۆڵی قه‌ده‌غه‌کردنی به‌کارهێنانی گازی خنکێنه‌ر و ژه‌هراوی و جۆره‌کانی دیکەی شه‌ڕو شۆڕی به‌کتیریۆلۆجی مۆرکرد. "پرۆتۆکۆڵی جنێڤ" کە لە ساڵی (١٩٢٥) لەلایەن زۆرینه‌ی ده‌وڵه‌ته‌ زلهێزه‌کان واژوکرا به‌کارهێنانی چه‌کی کۆکوژی یاساغ کرا!

‎بە گوێرەی رێککەوتنەکە هەر جۆرە بەکارهێنانێکی چەکی کیمیایی (Chemical Weapons) بایەلۆجی و ناوەکی و تیشک قەدەغە کراوە. لەگەڵئەوەشدا، سەرەڕای هەبونی یاسا نێودەوڵەتی و رێککەوتنەکان بۆ ڕێگریکردن لە بەکار‌هێنانی چەکی کۆمەڵکوژ (Weapons of Mass Destruction)جیهان بێدەسەڵات مایەوە لەو تراژیدیا مرۆییانەی سەدەی رابردو دەسەڵاتە ستەمکارەکان خوڵقاندیان.

‎بۆ وێنە لە کەیسی هەڵەبجەدا، یاسا نێودەوڵەتی و پرۆتۆکۆڵ و رێککەوتنەکان نەک هەر نەیانتوانی قوربانی لە دەستی جەلاد قوتار بکەن، بەڵکو بە دیار ویژدانی سڕبونی جیهانەوە شارێک کۆمەڵکوژ کرا و، مناڵ و ژن و پیر و گەنج هێواش ‌هێواش خنکان و جیهانیش تا رادەیەکی بەرچاو وەک تەماشاکارێکی پاسیڤ و رێککەوتنەکانیش وەک دەقێکی مردو مانەوە.

‎نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتوه‌کانی سەرده‌می (خافێر پێرێز دیکۆیلاری) لەکاتی کیمیابارانی هەڵەبجەدا وه‌ک ده‌مه‌زراوه‌یه‌کی بێده‌سه‌ڵات و ناچیز چاوه‌کانی داخست و دیفاکتۆیەکی پڕ مەرگەساتی قبوڵکرد، ئه‌گه‌رچی کاردانه‌وه‌ و ده‌نگدانه‌وه‌ی کاره‌ساتی کیمابارانی هه‌ڵه‌بجه‌؛ سیناتی ئه‌مریکای ناچارکرد گه‌مارۆی ئابوری بخاته‌ سه‌ر حکومەتی عێراقی، به‌ڵام هه‌ر زوو ئیداره‌که‌ی "رۆناڵد ریگان" رێی له‌ جێبه‌جێکردنی بڕیاره‌که‌ گرت و سزای عێراق یان نه‌دا!

‎سزانه‌دانی عێراق دوای ئه‌و یه‌قینه‌ش بو؛ که‌ پێنج ساڵ پێش کیمیابارانی هه‌ڵه‌بجه‌ و پرۆسه‌کانی ئه‌نفالی کورد، بۆ یه‌که‌مجار له‌ ته‌موزی (١٩٨٣) له‌جه‌نگی ئێران دا گازی خه‌رده‌لی به‌کارهێنا، هاوکاتیش له‌ شوباتی (١٩٨٤)دا بۆ یه‌که‌مجار رژێمی بەعس‌ گازی دەمار (Nerve agent)له‌ مه‌یدانی جه‌نگدا به‌کارهێنا.

‎گۆڤاری ئەمریکی فۆریەن پۆلیسی (Foreign Policy) پێشتر بڵاویکردبووەوە کە واشێنتۆن ئاگاداری بەکارهێنانی چەکی کیمیایی بوە. دۆکیومێنتە ئاشکرابوەکانی (CIA)یش هەمان راستی دەسەلمێنن و ئەو نهێنیە تێیدا ئاشکرابوە کە سەرۆکی پێشوی دەزگای سی ئای ئەی ولیام کا‌سی کە کەسێکی نزیکی رۆناڵد ریگان بوە؛ زانیاری دەربارەی شوێنی بەرھەمھێنانی چەکە کیمیاییەکانی عێراق پێگەیشتوە.

‎تۆپ تیرۆرستی جیهانی، ئوسامه‌ بن لادن، که‌ زۆرێک بە کوڕی سیاسه‌ته‌کانی ئه‌مریکا ناویان دەهێنا، له‌ (١١)ی کانونی دووه‌می(١٩٩٩) بۆ (نیوز ویک) ده‌ڵێت "عێراق له‌لایه‌ن ئه‌مریکا و به‌ریتانیه‌کانه‌وه‌ پشتگیری ده‌کرا له‌ جه‌نگی دژ به‌ ئێران، کاتێکیش چەکی کیمیایی دژ به‌ گه‌لی کورد به‌کارهێنا ئەوان بێدەنگ بون."

‎دێڤید هێرستی لە رۆژنامەی گاردیان-ی بەریتانی؛ لەبارەی قوربانییەکانی هەڵەبجەوە لە وێنەیەکی گرافیکدا، ئاماژەی بەوەکردبوو "نە برین دیارە، نە خوێن و نە هیچ ئاسەوارێکی تەقینەوەش بە تەرمەکانەوە دیارە، پێستی لاشەکان بەشێوەیەکی سەیر و سەرسامکەر ڕەنگی گۆڕابوو، چاویان بە کراوەیی مابۆوەو دەرپۆقیبوو، لینجاوێکی مەیلەو بۆر لەدەمیان هاتبوە دەرەوە و پەنجەکانیان بەشێوەیەکی نامۆ و ترسناک لولیان خواردبوو.. پێدەچوو مەرگ لە ناخافڵی و ناکاودا بەرۆکی گرتبن".

خنکانی ئەو پێنج هەزار کەسە جیهانی شۆک نەکرد، ماسکی دەوڵەتە زلهێزەکان بەپێی گۆڕانکارییەکانی ڕۆژ گۆڕا و حیکایەتی نوێ بۆ قوربانیەکان نوسرا، بۆ وێنە کاتێک ئەمریکا وەک فریادڕەس هاتە عێراق هەڵوێستەکانی گۆڕا، بەتایبەت له ‌گه‌رمه‌ی پرۆسه‌ی ڕزگاری عێراقدا و له‌ شوباتی (٢٠٠٣)دا، وه‌زیری به‌رگری ئەوکاتی ئه‌مریکا دۆناڵد رامسفێڵد بە "نیوێۆرک تایمز"، ڕاگەیاند "ئێمه‌ نیگه‌رانی ئه‌وه‌بووین سه‌دام چه‌کی کۆکوژی دژ به‌ گه‌لی کورد به‌کارهێنا."

‎ئێستا که‌ جیهان یادی کاره‌ساتی هه‌ڵه‌بجه‌ ده‌کاته‌وه‌ و، مێژوی به‌کارهێنانی خراپترین توندوتیژی له‌رێی چه‌کی کۆکوژ و ته‌کنیکی سه‌ربازی تۆقێنه‌ر به‌رامبه‌ر میلله‌تێک که‌ خاوه‌نی ساده‌ترین ئامرازی به‌رگریکردن له‌خۆی نه‌بوه‌ دەهێنێتەوە یاد؛ مەترسیەکان تەواو نەبون و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و عێراق و ناوچەکە لە ژانێکی دیکەی شەڕ و ململانێی دەوڵەتە پڕ هەژمونەکانن.

لەناو سیناریۆ جیاوازەکاندا، هێشتا کورد لەناو تەنوری ئاگری ناوچەکەدایە، وەکچۆن ڕاپۆرتی بەشێک لە دامەزراوە و ئینستیتوتە نێودەوڵەتیەکان ئاشکرای دەکەن؛ نزیکەی نیوەی چەکی جیهان ڕەوانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست کراون، وەکئەوەی ئێرە ژینگەی شەڕ و حەمامگەلی خوێن و جینۆساید و کۆمەڵکوژی ئەبەدی بێت، وەکئەوەی پێویستمان بە چەندین کارەساتی دیکەی وەک هەڵەبجە بێت، تاکو خوێنی قوربانیانی ئەم ناوچانە وشک نەبێتەوە و چیرۆکە تراژیدییەکان کۆتای نەیات.

‎ئەوەی مایەی مەترسیە، له‌ ژێر داروپه‌ردووی ڕوخاوی جه‌نگ و شەڕ و کوشتاری بە کۆمەڵ و بەرژەوەندی دەوڵەتە زلهێزەکان؛ هێشتا ئومێدی حوکمڕانی دروست و سەقامگیری سیاسیی و حوکمی یاسا و ژیانێکی شایستە بۆ هاوڵاتیان بونێکی لاوازی هەیە. هێشتا "هەڵەبجە" نەبوە بە دەرس و "قوربانیەکانی ئەم ناوچەیەش" نەبون بە ژمارە و خەم لای ڕایگشتی جیهان و دەسەڵاتە بێباکەکانی ناو دەوڵەتانی بێ سەروەری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.