(3)ی ئایار رۆژی جیهانی ئازادی رۆژنامەگەرییە، ساڵانە ئەم یادە دەکرێتە سەکۆیەک بۆ هەڵسەنگاندنی دۆخی میدیایی و بڵاوکردنەوەی راپۆرت و پێوانەکانی ئاستی ئازادی رۆژنامەگەری لەسەر ئاستی جیهان. پەیوەست بە عێراق و هەرێمی کوردستانیش بەپێی راپۆرتە جیهانییەکان لە ریزبەندی ئەو وڵاتانە جێ دەگرن کە پێشێلکاری بەرامبەر رۆژنامەنوسان تێیدا بڵاوە و ئازادی رۆژنامەگەری لە دۆخێکی خراپدایە.

سکرتێری گشتی نەتەوەیەکگرتوەکان، ئەنتۆنیو گۆتێرس، لە پەیامێکیدا کە بۆنەی رۆژی جیهانی ئازادی رۆژنامەگەریەوە بڵاویکردەوە، رایگەیاند "لە (٢٠١٨)دا زیاتر لە (١٠٠) رۆژنامەنوس کوژراون و بە سەدانیش لە زیندانەکانن." ئەنتۆنیو بانگەوازی بۆ هەموانیش کرد لە پێناو جیهانێکی باشتردا بەرگری لە ئازادی رۆژنامەگەری بکەن. رێکخراوی یونسکۆ-ش ئاشکرای دەکات لە بیست و پێنج ساڵی رابردودا (١٣٠٧) رۆژنامەنوس لە جیهاندا کوژراون.

لەم رۆژەدا، وەکچۆن حكومەتەكان دەخرێنە ژێر پرسیارە سەبارەت بە چۆنیەتی مامەڵەکردنیان لەگەڵ رۆژنامەنوسان و ژینگەی دەستڕاگەیشتن بە زانیاریەکان، هاوكاتیش جەخت لە پابەندبونی ئیتیکی کاری رۆژنامەوانی لەلایەن ئامرازەکانی راگەیاندن دەکرێتەوە.

هەرێمی کوردستان بەشێکە لە عێراق، عێراقیش وەک دەوڵەتێکی ناسەقامگیر لە روی سیاسیی و ئەمنیەوە ژیان دەکات. راپۆرتە نێودەوڵەتیەکان ئاماژەی زیاتر بە پاشەکشەی دیموکراسی لەناو ئەم دەوڵەتەدا دەکەن. میدیای عێراقی و کوردیش لەناو دۆخی شەڕ و ململانێی سیاسیی و گەندەڵی بەربڵاو و سەروەرنەبونی یاسا و ئاستەنگەکانی بەردەم گەیشتن بە زانیاریەکان روماڵ دەکەن.

پێشێلکاریەکان زۆرن و ژمارەی رۆژنامەنوسە قوربانیەکانیش بەرچاون. بەپێی راپۆرتی ساڵانەی رێكخراوی پەیامنێرانی بێ سنور، عێراق لە ریزبەندی (١٦٠)هەمینی ئەو (١٨٠) وڵاتەیە کە رێکخراوەکە پێوانەی ئاستی ئازادی رۆژنامەگەری تێدا کردوە بۆ ساڵی (٢٠١٨) و دۆخی ئازادی رۆژنامەگەری تێیدا خراپە.

ئاشکرایە، رۆژنامەگەری هەر نەتەوەیەک جۆرێک لە تایبەتمەندێتی خۆی هەیە، میدیای کوردیش لە هەرێمی کوردستاندا رەنگدانەوەی ئەو واقعە سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی بوە کە دەرگیری بوە. لەناو ئەم قەوارە سیاسیەدا، رۆژنامەگەری کوردی قۆناغی دژوار و سەختی تێپەڕاندوە، ئازادی رۆژنامەگەریش تەواو بەر تەسک بوە بەتایبەت لە سەردەمی شەڕی ناوخۆی پارتی و یەکێتی و دواتر قۆناغی نە شەڕ نە ئاشتی.

قۆناغی دروستبونی میدیای ئەهلی لە ساڵی (٢٠٠٠) و دواتر دروستبونی ئۆپۆزسیۆنی سیاسیی لە (٢٠٠٩)دا، گۆڕانێکی نەوعی لە رەوشی ئازادی رۆژنامەگەری هێنایە کایەوە و مەودای ئازادیەکان فراوانتر بون و خەڵک ئازادانەتر گوزارشتیان لە بیروبۆچونەکانیان دەکرد، لەگەڵئەوەشدا بەپێی راپۆرتە ناوخۆیەکانیش ئەو پێشێلکاریانەی بەرامبەر رۆژنامەنوسان تۆمارکراوە ژمارەیەکی گەورەیە و شەهیدکردنی سۆران مامە حەمە و سەردەشت عوسمان و کاوە گەرمیانی و ویداد حوسێن-یش وەک ئەزمونێکی ناشیرینی دەسەڵاتی سیاسیی کوردی دەهێندرێتە زمان.

لە رەهەندی یاساییەوە، ئەگەرچی یاسادانەری کوردستان چەند یاسایەکیان بۆ رێکخستنی کاروباری میدیایی دەرکردوە و مافیان بە رۆژنامەنوسان بەخشیوە بۆئەوەی ئازادانە روماڵ بکەن و دەستیان بگات بە زانیاریەکان، بەڵام جێبەجێنەکردنی یاساکان دەقەکانی وەک مەرەکەبی سەر کاغەز هێشتووەتەوە. بۆ نمونە یاسای مافی بە دەستهێنانی زانیاری هەیە، بەڵام زۆر بە ئەستەم رۆژنامەنوسان دەستیان دەگات بە زانیاریەکان بەتایبەت ئەوانەی پەیوەستن بە کەیسەکانی گەندەڵی لە دەلاقە شاراوەکان هەڵگیراون، خاڵێکی مەترسیدارتریش ئەوەیە "هێشتا هەرێمی كوردستان ژینگەیەكی لەبارە بۆ دەربازبونی تاوانباران و بكوژو توندوتیژكارانی سەر میدیاكاران ‌و رۆژنامەنوسان" ئەمە سەنتەری میترۆ بۆ داکۆکیکاران لە رۆژنامەنوسان لە رۆژی جیهانی ئازادی رۆژنامەگەری بڵاویان کردەوە!.

هەرێمی کوردستان پێویستی بە دیموکراتیزەکردنی زیاتر هەیە، پێویستی بە شەفافیەت و کرانەوەی زیاتر هەیە، پێویستی بە سەروەری یاسا و رێزگرتنی زیاتر لە ئازادیە گشتیەکان هەیە، پێویستی بە چاکسازی ریشەیی هەیە، پێویستی بە میدیای نیشتمانی و دامەزراوەی نیشتمانییە، هەمو ئەم پێویستیانە وا دەخوازێت کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێم بە دیدگایەکی نیشتمانیانەوە مامەڵە لەگەڵ رۆژنامەنوسان بکات و دەرفەتی زیاتر بۆ گەیشتن بە زانیاریەکان بڕەخسێنێت، دروستکردنەوەی متمانە لەنێوان خەڵک و حکومەت، خەڵک و دەسەڵات پێویستی بە میدیای کاریگەر و ئازاد هەیە. لەسەر ئاستی جیهانیش؛ ئازادی رۆژنامەگەری پێوەر و نیشانەیەکی گەشە بۆ ئازادی نەتەوە و دەسەڵاتێکی دیموکرات، کەواتە بۆئەوەی نمونەیەکی سیاسیی و ئیداری جیاواز لە عێراق و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نیشان بدرێت پێویستە دیموکراسی و مافەکانی مرۆڤ و ئازادی رۆژنامەگەری پێشبخرێت، ئەم ئەرکە ئەبێت ئەولەویەتی سیاسیی لایەنە پێکهێنەرەکانی کابینەی نوێ بێت.

بەشێوەیەکی گشتی و لە روی تیۆرییەوە، ئازادی رۆژنامەگەری چیرۆکێکی دیکەی هەیە، ئەم وتارە وەکچۆن چەند سەرەقەڵەمێکی دەربارەی ئازادی رۆژنامەگەری لەهەرێمی کوردستان باسکردوە، بە پێویستیشی دەزانێت وەک پاشخانێکی مێژویی بۆ زانینی زیاتر کرۆنۆلۆژیای گەشەسەندنی ئازادی رۆژنامەگەری لەسەر ئاستی جیهان بخاتەرو. چەمکی ئازادی رۆژنامەگەری دوای داهێنانە كەم وێنەكەی زانای ئەڵمانی (یوهانس گۆتینبۆرگ -1436) بەکارخستنی ئامێری چاپ‌ دەرکەوتوە. واتە قسەكردن لەسەر ئازادی رۆژنامەنوسی دەكەوێتە دوای دۆزینەوەی ئامێری چاپ ‌و، پەیدابونی بڵاوكراوە‌ و چاپكراوە جۆربەجۆرەكانی وڵاتانی ئەوروپا. لێرەوە، ئازادی رادەربرین‌ و رۆژنامەنوسی لەسەدەكانی شانزەهەم و حەڤدەهەم و هەژدەهەم و نۆزدەهەم زیاتر گەشەی کردوە بە تایبەت لەسەر دەستی بیرمەندە ناسراوەكانی وەك جۆن میلتۆن ‌و جۆر ئارسین‌ و تۆماس جیفرسۆن ‌و جۆن سیتوارت میل. بۆ وێنە، جۆن سیتوارت میل ئازادی راگەیاندن بەتاجەگوڵینەی ئازادییەكانی تر ناودەبات ‌و دەڵێت :"ئازادی راگەیاندن تاجەگوڵینەی ئازادیەكانە‌ و راگەیاندن بەرهەم ‌و پوختەی هزرەكان ‌و ئەندێشەكانی مرۆڤە، كەبەشێوەی گوتار یان نوسراو یان هونەرەكانی تر دەخرێتە روو."

لەگەڵ دەركەوتنی رۆژنامەگەری‌ (تێوری دەسەڵات) کە بە كۆنترین تێوری رۆژنامەگەری ناودەبرێت‌ لە برەوسەندندا بو، رۆژنامەگەری لەسایەی ئەم تێورەدا تەواو لەژێر فرمانەكانی دەسەڵاتدایە‌ و لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی ئەواندا رێدەكات بەجۆرێك دەوڵەت ئەوە پەخش دەكات كە لەبەرژەوەندی خۆیەتی‌ و بیری تاكەكەس ‌و بیری ئازاد قۆرخ دەكات، سانسۆر دادەنێت‌. رۆژنامەگەری لەژێر حوكمی ئەم تیورەدا لە وڵاتێكی وەك فەرەنسا سزای لەسێدارەدانی بەخۆیەوە بینی؛ بۆ ئەوانەی چاپكراوێك دەربكەن كە رەزامەندی دەسەڵاتی حوكمرانیان وەرنەگرتبێ! لەساڵی (١٤٨٣)‌ و كاتێك سوڵتان بایەزیدی دووەم حوكمرانی دەوڵەتی عوسمانی دەكرد، بریارێكی شاهانەی دەركرد بە لە سێدارەدانی ئەو كەسانەی شت چاپ دەكەن، ئەمە گەیشتە ئەو رادەیەی سوڵتانەكان وایان لە چاپ دەڕوانی (كوفر)ە.

دوابەدوای ئەو زنجیرە شۆرش‌ و چاكسازییانەی ئەوروپا بەخۆیەوە بینی بۆ گۆرینی ئەو واقعە سیاسی‌ و ئابوری ‌و كۆمەڵایەتیەی خەڵك تێكەوتبو، لەهەمان كاتیش پەیدابونی چینی بورجواز لەكۆمەڵگای ئەوروپی ‌و ناكۆكی بەرژەوەندییەكانی ئەم چینە لەگەڵ دەسەڵات، هۆكاری دەستەبەركردنی ئازادی لەبارتربون بۆتەواوی كایەكان ‌و رۆژنامەگەریش دەرگای (تێوری ئازادی) بەروودا ئاوەڵابو. فەلسەفەی ئازادی لەهەریەك لەبەریتانیا‌و ئەمریكادا لەكۆتای سەدەی حەڤدەهەم ‌و سەرەتایی سەردەی هەژدەیەمدا گەشەی سەند، ئەویش لەسایەی ئەو بانگەشە ئازادیخوازانەی هەریەك لە (جۆن میلتۆن‌و جۆن لوك) لە بەریتانیا ‌و (ڤۆلتێر‌و رۆسۆ) لە فەرەنسا ‌و چەند بیرمەندی تر بانگەشەیان بۆدەكرد. كاتێ‌ شۆرشی فەرەنسی هەڵگیرسا‌ و ئازادی راگەیاند، بەڵگەنامەكانی مافی هەر هاوڵاتیەكی دەستەبەركرد لەروی ئەوەی هەریەكی بۆی هەیە بەوپەڕی ئازادییەوە بینوسێ ‌‌و چاپی بكا‌ و، هیچ شتێ‌ كۆت ‌و بەندی بۆ دانانرێ‌ بێجگە لەوانە نەبێ‌ كە لە یاسای گشتیدا هاتون.

دیارترین خەسڵەتی تێوری ئازادی ئەوەبو ناوەندەكانی راگەیاندن‌و رۆژنامەنوسی كراوەن لەبەردەم ئازادی دەربرین، هاوكاریی ‌و پشتیوانی تاكەكانی كۆمەڵ دەكەن لەهەوڵدانیان بۆ بەدەستهێنانی ئازادییەكان. بەدەر لەوەش هەمو كەس دەتوانێ‌ لەهەر ئاست‌ و پلە‌و قۆناغێكدابێت، دەنگهەڵبڕێ ‌‌و گوزارشت لەبیروبۆچون ‌و تێروانییەكانی خۆی بكا، ئەمە لەكاتێكدایە كە سەرچاوەی زانیاری تەنیا لای دەسەڵات كۆنەبوەتەوە. لێرەوە بنەماكانی تێوری ئازادی روڵێكی گرنگ ‌و كاریگەر‌و پڕ بایەخیان بینی لەسەرهەڵدان‌و بەرەوپێشچونی ئازادی رۆژنامەنوسی‌.

زانینی ئەم کۆشش و خەباتە بەرفراوانەی سەدەکانی پێشو بۆ ئازادیەکانی مرۆڤ و بەرەوپێشچونی ئازادی رۆژنامەگەری گرنگە بۆ تێگەیشتن لە واقعی ئێستای دیموکراسی و ئازادی رۆژنامەوانی، چونکە تا ئێستاش لە زۆربەی وڵاتانی جیهانی سێ و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە تایبەتی رۆژنامەگەری وەک پێویست ئازاد نەبوە، بەشێوەیەك دەسەڵاتی سیاسیی حوكم بەسەر رۆژنامە‌و رۆژنامەنوساندا دەكەن‌و، پەیامی میدیاکان زیاتر رەنگدانەوەی خواستی دەسەڵاتە، نەک خەم‌  و ئازاری خەڵك ‌و نیشاندانی وێنەکە وەکخۆی. لەسەر ئاستی جیهانیش بەپێی راپۆرتی رێکخراوی فریدەم هاوس لە (٢٠١٨)دا  (٦٨) وڵات ئاستی دیموکراسی لە مافەکانی سیاسی و مەدەنییەکانی دابەزیوە ئەمەش سیانزەهەمین ساڵە لەسەر یەک ئازادی لە جیهاندا لە پاشەکشەدایە.