ئینگلیز قسەیەکی جوانیان هەیە بۆ ئەو کەسانەی لە نێو ژیانی پیشەییاندا بایەخ بە پرۆژەیەکی تایبەت دەدەن، دەڵێن “This is my baby project, this is my baby” واتە ئەم پرۆژەیە وەک کۆرپە و منداڵی خۆم مامەڵەی لەگەڵ دەکەم ولەلام تایبەتە، لەبەرئەوە ئێمەشجار جاردەگەرێینەوە سەر باس و خواست و پرۆژەی لامەرکەزیەت لەبەرئەوەی پرۆژەیەکی کراوەیە و هەمیشە دەبێت خەرمانی دەوڵەمەند بکەین و وەک ئامرازێکی سیاسی حکومڕانی و دەوڵەتسازی، قسەی نوێی لەسەر بکەین بەتایبەتی کە لە پانتایی گشتیدا باس دەکرێتەوە.

لەم نووسینەدا، خوێنەر دەستبەجێ سەرنجێک سەبارەت بە ناونیشانەکە لەلای دروست دەبێت. ئەم جارە، جیاواز لە جارانی پێشوو، لە ناونیشانەکدا زاراوەی لامەرکەزیەت لە پاش زاراوەیەکی دیکە دانراوە. ئەمجارە زاراوەی گەندەڵی یەکەمە! پرسیاری سەرەکی ئەم نووسینە ئەوەیە ئایا لە جێبەجێکردنی لامەرکەزیەت و ئیدارەدانی حکومەتی ناوخۆدا گەندەڵی قەلاچۆ دەکرێت یاخود کەم دەکرێتەوە؟ ئایا حکومەتی ناوخۆ خاوەن بڕیار و رێکار و میکانیزمی کارە بۆ ئەوەی ئەو ئەرکە جێبەجێ بکات؟ هەوڵ دەدەینبە کورتی باس لەو میکانیزمانە بکەین کە یارمەتی کەمکردنەوەی تەشەنەکردنی پەتای گەندەڵی دەدەن لە رێگەی پیادەکردنی لامەرکەزیەتەوە.

لەلایەکی دیکەوە، ئێمە هەمیشە هەوڵ دەدەین لە یادەوەری خوێنەردا خاوەن شوناسێکی پیشەیی بیناسازبین.بڕوامان وایە، گرنگە، لە نووسینداپەرشوبڵاونەبین و جۆرێک لە رێکخستنێکی ئەندازیاری بۆ بیڕوراکانمان هەبێت. ئەمە بۆ هەموو ئەو کەسانەش رەوایە کە هێشتا بڕوایان بە بیناکردنەوە و رێکخستنی هێزە سیاسی و ئابووری و تەنانەت کەلتووری و کۆمەڵایەتییەکانی نێو کۆمەڵگە هەیە، دەبێت وا بکەین، بەڵام وریابن کە ئەم پرۆژەیە چەواشە نەکرێت لەبەرئەوەی پرۆژەی لامەرکەزیەت بۆ گروپی سیاسی و تەکەتولی سیاسی نەکراوە، بەڵکو ئەمە بیناکردنی بنەما سەرەکییەکانی حکومرانییە، بۆ نەهێشتنی غەدری جوگرافیایە و بۆ بەرەنگاربوونەوەی نەبوونی توانای تەکنیکی سیاسی ونەبوونی رەفتاری سیاسیی پیشەییە.

لامەرکەزیەت کراس و بەرگێک نییە مورادە پەنهانە سیاسییە کەسییەکانی پێ بشارێتەوە، بەڵکو کردنەوەی بانیژەیەک و ئاسۆیەکی ئەو دیو تونێلێکی تاریکە بۆ دەوڵەتسازی و حکومرانی کە بەداخەوەلە مەودای بینراودا نایەتە دی و چەندان "دە"یەی سیاسی دەخوازێت تا ناچار دەبین وەک ئامرازێکی سیاسی دیموکراسی کۆدەنگی سیاسی بەدەست بهێنێت بۆ هەرێمێک کە شەکەت و ماندووە بەدەست ململانێی کەلتووری سیاسی کەسەکان، نەوەک بەدەست پرۆگرامە سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان کە هەنگاوێکە لە پێناو قووتاربوون لەو گەمارۆ سیاسیەی کە ئێستا لە ئارادایە.

بەڵێ، لامەرکەزیەت کراسێک و بەرگێک نییە بە پێی بەرژوەندی سیاسی بەرتەسک بۆ خۆمانی بدورین، بەڵکو لامەرکەزیەت چۆن یارمەتی رێکخستن و دابەشکردنی سەرچاوە سروشتییەکان بە شێوەیەکی یەکسان بۆ ناوچەکان دەدات و نوێنەرایەتی سیاسی پتەو دەکات و کاریگەری سیاسی ناوچەکان بەهەند وەردەگرێت، لەگەڵ ئەم ئەرکانەدا گەندەڵی نێو دەزگاکانی حکومڕانی و سیاسی و ئیداری بە گشتی و حکومەتە ناوخۆییەکان کەم دەکاتەوە، بەبوونی کۆڵەکەکانی لامەرکەزیت میکانیزمێکی پیشەیی لە نێو پرۆسەی حکومرانیدا دەبێت لە ئارادا بێت کە دڵنیایی بە هاوڵاتی ببەخشیت هەر کاتێک کارێک بە ئاراستیەکی چەوتدا رۆیشت ئەو میکانیزمە مافی جەوهەری هاوڵاتییان لە نوێنەرایەتی سیاسی و تەکنیکی بپارێزێت و چەوتی راست بکاتەوە. بەمانایەکی دیکە، لامەرکەزیەت ئامرازێکی سیستمی فیدرالییە کە پەرە بە چەمکی سیاسی دیموکراسی دەدات بۆ ئەوەی رێ لە دووبارەبوونەوەی دیکتاتۆریەت بگرێت، رێ لە هاتنەکایەی جۆرێکی دیکە لە "دیکتاتۆریەتی ناوچەیی" بگرێت کە ئەگەرێک و مەترسییەکە رووبەرووی هەرێم دەبێتەوە و دەبێت خۆمانی لێ بپارێزیین.

خاڵێکی دیکەی جەوهەری گرنگ هەیە لامەرکەزییت رەوایەتی سیاسی بە زۆنی ناوچەیی سیاسی نابەخشێت، "دوو زۆنی" لە مێژووەوە، فۆرمێکی سیاسیی خوازراوە و دەستەڵاتی کۆنی لۆکەڵ و ناوچەیی تیایدا رەنگدەداتەوە دژ بە کۆی بەرژەوەندی رەوای سیاسی هەرێمە. لامەرکەزیەت، نابێت بە هیچ جۆرێک بە تێگەیشتنێکی لۆکەڵەوە کە هەڵگری رەنگ و بۆن و خەسڵەتی "زۆن"ە پیادە بکرێت، لەبەرئەوەی دەبێتە هۆکاری کەرتبوونی یاسایی هەرێم. ئەمە تاوانە دەرهەق بە مافێکی مێژووی و رەوای نەتەوەیەک. ئەگەر لە ئیستادا، بەداخەوە، لەسەر ئاستی باڵای سیاسی توانای خوڵقاندنی پەرەسەندێکی سیاسی رەوامان بۆ جومگە و دەزگا تەشریعییەکانی کۆمەڵگە نەبێت، با لەوەندە زیاتر وێستگە سیاسییەکانی ئاییندە نەشێوێنین، لانی کەم ئەوەی لە مێژوودا پێماننەکراوە با هەر ئەوەندە بێت و لە ئێستادا خراپتری نەکەین!

سەبارەت بە گەندەڵی، تێگەیشتنی کوشندە بۆ گەندەڵی ئەوەیە کە کار بگاتە ئەوەی ئیدراکێکی گشتی باو لە نێو هاوڵاتیاندا تەشەنە بکات کە بڵێن هەموو تاکەکان گەندەڵن، هەموو دەزگاکان گەندەڵن،هەموو ئاستەکان گەندەڵن، هەموو شتێک کرمێ بووە و مۆرانە تەنی پێ هەڵچنیوە. ئەم ئیدراکە گشتییە لە میدیای دیجیتاڵدا بەربڵاوە و برەوی هەیە، مامەڵەنەکردن و فەرامۆشکرنی ئەم پەتایە، گەندەڵی دەکاتە راستییەکی دیفاکتۆ کە وێرانە لەگەڵ خۆی دێنێت. بێگومان ئەو ئیدراکە گشتییە راست بێت یاخود نا، گەندەڵی هەبێت یاخود نا، بێگومان هەیە،پێویستی بە چارەسەرێکی دەزگایی و دامەزراوەیی لە هەیکەلی کارەکاندا هەیە، پێویستمان بە میکانیزمێکی واقیعی ریزبەندی و دەستنیشانکردنی پێشینەی کەیسەکان و چاکردنی یاساکان هەیە کە بەداخەوە ئەو تێگەیشتنە لۆکەڵە"دوو زۆن"ییە رێگرە لە دارشتنەوەی دامەزراوەکان وەک ئەوەی کە دەبێت هەبن.

گرفتێکی ئاشکرا سەبارەت بە مەسەلەی گەندەڵی و ئامرازەکانی حکومرانی لای ئێمە ئەوەیە کە ئەم مەسەلە هەستیارانە لە چوارچێوەیەکی یاسایی دەزگایی هاوبەشدا، بۆ نموونە پەرلەماندا، باس ناکرێت تا لانی کەم رەوایەتی کاری ئەم جۆرە دەزگایانە دەربخات، لە بری ئەمە، ئەوە پارتی سیاسییە کە ئەم مەسەلانە دەورۆژێنێت و بڕیاری لەسەر دەدات، هەر بۆیە مانەوەی داینامیکی بڕیاری سیاسی لە چوارچێوەی پارتی سیاسیدا نەوەک دەزگا فەرمییەکان بە گشتی و حکومەتە ناوخۆییەکان بە تایبەتی لاواز دەکات و پرۆسەی بیناکردنی دەوڵەتسازی نەوەک هەر رادەگەرێت بەڵکو دەسڕێتەوە و بۆشایی حکومڕانی دەهێنێتە ئاراوە و رێ بۆ دەستتێوەردانی زیاتری دەرەکی لە فۆرمی راستەوخۆدا بە پاساوی جۆراوجۆر خۆش دەکات.

لە راستیدا. ناکۆکییەکی زۆر و ململانێیەکی توند لە نێوان دوو رای جیاواز سەبارەت بەپەیوەندی نێوان گەندەڵی و لامەرکەزیەتهەیە، هەندێک دەڵێن بەڵی لامەرکەزیەت وەک ئامرازێکی ریفۆرمی دامەزراوەیی کاریگەری هەیە لە کەم کردنەوەی گەندەڵی، هەندێکی دیکە دەڵین نەخێر لامەرکەزیەت گرفتی گەندەڵی قوڵ دەکاتەوە. هەموو ئەو قوتابخانە فیکریانەی کە باسیان لە گەندەڵی کردووە و شێوازەکانی گەندەڵییان پۆلیین کردوە کە لە بوارێکی دیکە باسیان لێوە دەکەین، هاوڕان لەسەر ئەوەی گەندەڵی ئەو رەفتارە نەشازانەیە کە دژ بە عورف و نۆرمی کۆمەڵگەیە و یەکسانی ماف و ئەرک بەرجەستە ناکات و نەشتەرگەرییەکی قەیسەرانە بۆ گەیشتن بە مەرامی تایبەت پیادە دەکات. ئەو پرسیارەی کە لێرەدا گرنگە ئەوەیە ئایا حکومەتی ناوخۆ لە عێراق بە گشتی و لە هەرێمی کوردستان بە تایبەتی لەو ئاستە لە دەستەڵاتدان کە رێگری لەو نەشتەرگەرییانە بگرن؟ با دامەزراوەیەک بار نەکەین بە ئەرکێک کە داینامیکی بڕیاری سیاسی لای ئەو نەبێت، تەنانەت ئەگەر بەیاساش رێکخرابێت!

پوختەی قسە: دەوڵەتسازی و حکومرانی باش، دامەزراندنی پەیوەندییەکی سیاسی هاوسەنگە بۆ رێکخستنی سەرتاپا پایەکان و سەرمایە و سەرچاوە سروشتییەکانی کۆمەڵگە، بۆ ئەو کارە، زۆرجار پێویستمان بە حیکمەتێکی یەزدانییە، بەداخەوە لەهەموو سات و کاتێک و سەردەمێکدا بەردەست نییە.