تێپەربوونی بیست ساڵ بەسەر روخاندنی رژێمی پێشوو لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی  و نیشتمانی چی دەگەیەنێت؟ ئەم نوسینە هەوڵێکی بابەتییانەیە بۆ رۆشنکردنەوەی لایەنێکی شاراوەی کاریگەری پرۆسەی روخاندنی رژێمی پێشووی عێراق لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و نیشتمانی. ئەم نوسینە بۆ دەرخستنی ئەو شیکار و هەڵسەنگاندنە سیاسییە نێودەوڵەتیەیە کە لە ئێستادا کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ئەوانەی بەشداربوون لە دارشتنی رووخاندنی رژێمی پێشوو بۆ رەفتاری سیاسی خۆیان دەکەن لە رێگەی هەڵسەنگاندیان بۆ ئەو هەڵمەتە سیاسی و پەلاماردانە سەربازییەی کە لە مانگی مارتی  ساڵی ٢٠٠٣ دا بۆ سەر عێراق ئەنجامدرا، و تا ئێستا کاریگەری لەسەر دارشتنی سیاسەتی دەوڵەتان و پێشێلکردنی یاسا نێودەوڵەتییەکان هەیە، شەڕی ئۆکرانیا، وەک نموونە. لە کۆتایدا، بەندە رای تایبەتی خۆمان لەسەر کۆی پرۆسەکە دەردەبرێن. بە کورتی، کۆمەبەستی ئەم نوسینە خوڵقاندنی ئارگیومێنتێکە لە نێوان دید و تێڕوانینی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، لە ئێستادا، تێکەڵ بە تێگەیشتنێکی لۆکاڵ بۆ پرۆسەکە کە ئەمە خۆی لە خۆیدا رەنگدانەوەی تێگەشتنی تایبەتی هەردوولایە بۆ پرۆسە سیاسییەکە لە رۆژهەڵاتی ناوەراست و بیناکردنی ئەو دایالۆگە مێژووی و سیاسی و کەلتوورییە پڕ کەڵێنەی نێوان رۆژئاوا و رۆژهەڵاتە.

هەمیشە، لە ئاکارە جوانەکانی رۆژئاوا ئەوەیە کە بە مایکرۆسکۆبێکەوە دەڕوانێتە مێژووی سیاسی خۆی و بە عەقڵێکی رەخنەگرانەوە خۆی دەپێوێت و سیستمی حکومرانی خۆی هەڵدەسەنگێنێت، بە مانایەکی سادەتر، هەمیشە، درەنگ و زوو کەوتبێت، لە گەڕاندایە بۆ دۆزینەوەی راستی و حەقیقەتی رووداوەکان. رەنگە، لە کارە جوانەکانی دەزگا سیاسییەکانی رۆژئاوا، بە گشتی، عورفێکی سیاسی باویان هەیە کە بە توندی ئاوڕ لە رابردوو دەدەنەوە و رەخنە لە مێنتاڵێتی گشتی خۆیان دەگرن، ئیتر راسترەو یان چەپڕەو بێت، لە دەستەڵات یان لە ئۆپۆزیسیۆندا بێت، ئەمە بەشێکە لە کەلتووری سیاسی، کە لە گەشەی بەردەوامدایە.

ئەم تێگەیشتنە لای ئێمەی رۆژهەڵاتی فۆرمێکی دیکەی هەیە، وا تێدەگەین رۆژئاوا فیکری سیاسی دروست دەکات و دواتر پیادەی دەکات، لە کاتێکدا پرۆسەکە "تەکامولییە" بە مانای ئەوەی کە زۆرجار ئەوە رووداوی سیاسییە کە دەبێتە ئیلهامی دارشتنی سیاسەتێکی دەرەکی، وەک ئەوەی لە پاش تەقاندنەوەی قاعیدە بۆ تاوەرەکانی ئەمریکا کە سیاسەتێکی دەرەکی شۆکی هێنایە ئاراوە، لەوە تێپەری کە دەستتێوەردان دەوڵەتان و سیاسەتی دەرەکییان کار لەسەر مافەکانی مرۆڤ دەکات، وەک ئەو دەستتێوەردانە نێودەوڵەتییانەی کە دواتر باسیان لێوەدەکەین. ئەو رووداوە کەمەرشکێنە بووە هێنانەکایەی سیاسەتێکی شۆکی شەرانگێز کە چاوەڕوانی کۆدەنگی نەتەوە یەکگرتوەکانی نەکرد، ئەو کاتەی هێرش کرایە سەر عێراق و لێکدانەوەی نوێی بۆ یاسا نێودەوڵەتییەکان کردە پاساوی یاسایی. با لە یادمان بێت ئەو رووداوەش بەشێک بوو لە پاشماوەی ئەو سیاسەتەی کە لە ئەفگانستان لە ساڵانی هەشتاکانی سەدەی بیست وەک بەشێک لە جەنگی سارد لە ئارادابوو، ململانێ بۆ پاوانکردنی سەرمایە نیشتمانییەکان و پێگە گرنگە جیۆپۆلۆتیکەکان. هیوادارم "پرۆژەی گازی کوردستان" کە ئێستا بۆ هەرێمی کوردستان پێشنیارکراوە بۆ ئەوەی ببێتە پرۆژی بەدیلی وزەی ئۆکرانیا بۆ ئەوروپا بەدەردی پرۆژەی سەرمایە نیشتمانییەکانی ئەفگانستان نەچێت و سەرمان بخوات!

لەگەڵ بوونی ئەو مێنتاڵێتیە رەخنە ئامێزە، زۆرجار، دامودەزگا سیاسییە رەسمییەکانی رۆژئاوا جۆرێکی دیکە لە رەفتاری سیاسی پەیرەو دەکەن. دانپێدان بە هەڵە سیاسییەکاندا فەزیلەیە، بەڵام پاساو هێنانەوە و خۆدزینەوە لە بەرپرسیاریەتییە یاسایی و سیاسییەکان وەک ئەوەی بەرامبەر دەزگا و راپۆرتە هەواڵگەریەکان سەبارەت بە عێراق ئەنجامدرا تاوانە. سیاسییە رۆژئاوییەکان، بۆ نموونە، تونی بلێر، سەرۆک وەزیرانی ئەوسای بریتانیا، پاش چەندان ساڵ، هەموو هەڵەکانی خستە ئەستۆی دەزگاکانی هەواڵگری کە ئەوە ئەوان بوون زانیاری چەوت وهەڵەیان دابوو بەوەی عێراق ٤٥ دەقیقە دوورە لە ئاکتیفکردنی "چالاککردنی"چەکە کۆکوژەکان! وەک ئەوەی دەزگا هەواڵگەرییەکان خاوەنی بڕیاری سیاسی بووبن. تۆنی بلێر ئەمەی لە دۆسییەیەکی ٥٠ لاپەڕی لە ٢١ ی مانگی نۆی ساڵی ٢٠٠٢ پێشکەش بە پەرلەمانی بریتانیا کرد. هەرچەندە کەیسە یاسایییەکە بە تەواوی دانەرێژرابوو، هەرچەندە، لە مانگی شوبات، زیاتر لە ١٥ ملیۆن و نیو کەس رژانە سەر شەقامەکان بۆ رێگرتن لە جەنگ، هەرچەندە ١٣٩ ئەندام پەرلەمانی بریتانیا لە پارتی کرێکاران و دیموکراتییەکان و پارێزگاران داوای تەعدیلی بڕیاری جەنگیان کرد، بەڵام بریتانیا لە ١٨ مارتی ساڵی ٢٠٠٣ بڕیاری بەشداربوونی لە جەنگی رووخاندنی رژێمی عێراق دا. ئەوەی جێگای سەرسوڕمانە ئەمەریکا خۆی داوای لە بریتانیا نەکردبوو  بەشدار بێت و پشتوانی بکات.

وەک وتمان کەیسە یاساییەکە کەڵێنی زۆری تێدا بوو، بێگومان ئەم قسەیە لە تاوانەکانی رژێمی رابردوو کەم ناکاتەوە، لێرەدا، پرسیار لە پانتایی رەفتاری سیاسی نێودەوڵەتییە کە دەبوایە باشتر مامەڵەی لەگەڵ ئەو هەرەشانە بکات کە رژێمی پێشوو بۆ سەر وڵاتەکەی خۆی و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دروستی کردبوون، بەڕای بەندە. ساتی قسەکانی تۆنی بلێر لە پەرلەماندا لە ساتە مێژوویە زیندووەکانی پێکدادانە سیاسی و کەلتورییەکانی نێوان رۆژئاوا و رۆژهەڵاتە. رۆژهەڵاتێکی پڕ ستەم و رۆژئاوایەک پڕ و چر لە پلانی سیاسی پەنهانی شەرانگێز.

لە روانگەی نێودەوڵەتییەوە لە پاش جەنگی سارد، پەلاماردان و داگیرکردنی عێراق لە رووداوە کەمەرشکێنەکانە. لە دەیەکی پاش ساڵی ١٩٨٩، "جۆرج بۆش" ی باوک و هاوپەیمانان هێزی سەربازیان بە وریایی و بەرپرسیارانە بەکار دەهێنا، مەبەست لە بەکارهێنانی هێزی سەربازی بۆ داگیرکردنی وڵاتان نەبوو بەڵکو بۆ مەبەستی "ئیحتیواکردنی هەرەشە" بوو، ئەمە بەتەواوی لە شەڕی کەنداوی ساڵی ١٩٩٠-١٩٩١ بۆ دەرکردنی سوپای عێراق لە کوێت و هەروەها لە پێشنیارکردنی دامەزراندنی زۆنی دژە فڕێن لە مانگی چواری ساڵی ١٩٩١ لە لایەن چۆن مێچەرەوە، کە ئەو کات سەرۆکی وەزیرانی بریتانیا بوو، بەرجەستە بوو، هەروەها لە جوڵاندنی هەندێ یەکەی سەربازی بریتانی بۆ گەیاندنی یارمەتی مرۆیی بۆ ئەو کوردە پەنابەرانەی لە کامپەکاندا دەژیان، تەنانەت لە ساڵی ١٩٩٢ کە یۆگسلافیا روخا، بیل کلینتۆن لە پاش سێ ساڵ لە شەری ناوخۆ و هەڵمەتی پاکتاوی نەژادی، هەوڵی دیبلۆماسی و سەربازی خستە گەر بۆ وەستاندنی پرۆسەی فراوانی گوشتن. بە هەمان شێوە، ئوسترالییەکان لە تەیموری رۆژهەڵات ئۆپراسیۆنێکی پێنچ مانگەیان ئەنجامدا بۆ راگرتنی توندوتیژی کە لە پاش ئەنجامدانی ریفراندۆم روویدا.

وەک وتمان، ئەم جۆرە لە بەکارهێنانی هێزی سەربازی بۆ داگیرکردنی وڵاتان و پاوانکردنی سەرمایە نیشتمانییەکاندا نەبوو، بەڵکو ئامانج پاڵپشتیکردنی پرۆگرامە مرۆییەکان و پاراستنی پیادەکردنی بەرنامە مرۆییە سەرەتاییەکان بوو، لەم دۆخەدا سیاسییەدا، رۆڵی دامەزراوەکانی نەتەوە یەکگرتوەکان لە ئیدارەدانی قەیرانە سیاسییەکان رۆڵێکی دیار بوو، بۆ نموونە سەرەتایی نەوەدەکان لە کوردستانی عێراق، نەتەوەیەکگرتوەکان ئەو بۆشاییە سیاسی و حکومرانییەیان پڕکردەوە لە پاش ئەوەی رژێمی عێراق ئیدارەی لە ناوچە کوردییەکان کشانەوە. ئەو کات، سەرباری هەڵەکان، نەتەوەیەکگرتوەکان گوزارشتی لە کۆی شەرعیەتی بڕیاری سیاسی نێودەوڵەتی دەکرد. ئەی چی ئەو گۆڕانکارییەی لە سیاسەتی دەرەکی نێودەوڵەتی ئەمەریکا بە تایبەتی و هاوپەیمانان بە گشتی هێنایە کایەوە؟ ئەوە راستەوخۆ پەیوەندی بەو هەرەشانەوە هەبوو کە لە ساتێکدا رۆژئاوا رووبەرووی بۆوە و هەستی کرد کە رێکخراوە تیرۆریسەتکان توانیان قوڵایی دەریا ببڕن و هەرەشە لەسەر ژیانی رۆژانە و دامەزراوەکانی ئەمریکا و ئەوروپا بکەن. چۆن لە سەردەمی جەنگی سارد ئایین لە لایەن دەوڵەتانەوە بۆ مەرامی سیاسی  و راگرتنی تەشەنەنەکردنی کۆمینیزم بەکارهات، بەهەمان میکانیزم بەڵام بە فۆرمی جیاواز، ئایین لە لایەن قاعیدەوە بۆ لێدانی دامەزراوەکانی رۆژئاوا بەکارهات، ئەم جارە مەرگ بووە فۆرم و ئامرازی پێکدادانی نێوان رۆژئاوا و رۆژهەڵات، ئیتر دوانەی "ئایین و مەرگ"بووە پاساوێکی سیاسی باو بۆ هەڵگیرسانی بەناو شۆرش یان گۆڕینی حکومەتەکان وەک ئەوەی لە میسر و لیبیا و یەمەن و سوریا روویاندا، کە لەراستیدا جەنگەکان لەوێ ململانێ بوون لەسەر سەرچاوەکانی وزە، لەوەشەوە بۆ پاوانکردنی پێگە و بڕیاری نێودەوڵەتی، بەداخەوە دواجار بە هەڵتەکاندنی ژێرخانی کۆمەڵگەکان کۆتایی هات و مێژوویەکی نوستووتیان لە ستەم لە ناوچەکەدا زیندووکردەوە. 

رایەکی نێودەوڵەتی هەیە پێیوایە کە ئەوەی ئەمرۆ لە ئۆکرانیا روودەدات پەیوەندی بەوەوە هەیە کە بیست ساڵ لەمەوبەر بنەما سیاسییە سەرەکییەکانی چاڕنامەی نێودەوڵەتی نەتەوەیەکگرتوەکان پێشێلکرا، ئەوەش کاتێک پەلاماری وڵاتێکی سەربەخۆی ئەندامی نەتەوە یەکگرتوەکان درا. ئەم ڕایە پێیوایە کە ئەمریکا و بریتانیا یاسایەکی نێودەوڵەتییان بە بەرگی خۆیان بۆ لێدانی عێراق دروو. ئەم کارەیان بووە مایەی ئەوەی کە رای گشتی نێودەوڵەتی دژی ئەو شێوازە لە سەرکردایەتیکردنی سیاسی رۆژئاوا و لە شێوازی ئیدارەدانی قەیرانەکان بوەستێتەوە. بە تێڕوانینی ئەوان، ئاوێکیان بۆ ئەم رۆژە رشت کە هەر کاتێک دەوڵەتێکی بەهێز ویستی دەوڵەتێکی دیکە داگیر بکات، پاساوی یاسایی بۆ تێپەراندنی عورفی نێودەوڵەتی دەهێنێتەوە،  زەمینە و پاساوی ئەم کارەی کە ئەمرۆ روسیا بەرامبەر بە ئۆکرانیا ئەنجامی دەدات لەو پێشلکارییە سیاسییەوە سەرچاوەی گرتووە کە بەر لە بیست ساڵ بەرامبەر عێراق ئەنجامدرا.

پوختەی قسە: گەورەترین عیبرەت و وانە لە روخاندنی رژێمی پێشووە ئەوەیە بەرژوەندی سیاسی هیچ مانایەک بۆ بەرنامە و ئایدۆلۆژیایی سیاسی ناهێڵێت. تۆنی بلێر و جۆرج بوش لە دوو پارتی سیاسی و مێژووی سیاسی جیاوازن، لە رووی تیۆرییەوە نەدەبوو لە بەرنامەی گۆڕینی رژێم یەکبگرنەوە بەڵام بە پێچەوانەوە هاوڕابوون و دەستپێشخەربوون لە دەستکاریکردن و فەرامۆش کردنی یاسا نێودەوڵەتییەکان.   

رای بەندە لەسەر کۆی پرۆسەکە ئەوەیە، هیچ هێزێک جورئەتی بەرگریکردن لە رژێمی پێشووی عێراق ناکات کە تاوانی جینۆسایدی بە تایبەتی بەرامبەر بە نەتەوەی کورد و تایفە جیاوازەکانی عێراق بە گشتی کردووە و چەندان تاوانی دیکەی بەرامبەر کۆمەڵگەکانی خۆی کردبوو. دەبێت لە ئاییندەدا، هەڵوێستی حکومەتەکان هەمیشە بە هەڵویستی سیاسییان بەرامبەر جینۆسایدی ئەنفال و کارەساتی هەڵەبجە بپێوورێت. ئەمە بە هێج جۆرێک موساوەمەی لەسەر نییە، ئەم کارەساتە ئەگەر لەوەی جولەکەکان و ئەرمەنییەکان گەورەتر نەبێت بچووکتر نییە.

 بەڵام لەپاڵ ئەم هەڵویستە سیاسییە دەبێت شارەزای هاندەر و پلان و بیکردنەوەی سیاسی رۆژئاوا بین، ئایا نەدەکرا بە شێوازێکی دیکە مامەڵە لەگەڵ راماڵینی رژێمەکە بکرێت بەشێوەیەک کە ژێرخانی کۆمەڵگە هەپرون بە هەپرون نەبێت. ناونیشانی هەڵمەتە سەربازییەکە گۆڕینی رژێم بوو، نەوەک هەڵتەکاندنی  ژێرخانی کۆمەڵگەیەک کە سەدان ساڵ بەهۆی جەنگە بەردەوامەکانەوە شیتەڵ و پەرتەوازە و شەکەت ببوو. بەندە لەو بڕوایەدایە، دەکرا، رژێم بگۆردرێت بەبێ ئەوەی سیاسەتی شۆک بەکاربێت، بەڵام مەبەست، وەک دەرکەوت، تەنیا گۆڕینی رژێم نەبوو، بەداخەوە لە پاش چەند ساڵێكی زۆر کەم چارەنوسی وڵاتەکە لە ناوەراست و باشوور درایە دەست میلیشیاکان، لە کاتێکدا کامپە سەربازییەکانی ئەمریکا و بریتانیا لە پاش زیاتر لە ٥٠ ساڵ لە شکستی ئەڵمانیا لە جەنگی دووەمی جیهان لەوێ مابوون و لەم چەند ساڵەی دواییدا داخران.