پێشتر، باسمان لە کاریگەری بەهاری عەرەبی لەسەر ژینگەی لامەرکەزیەت لە دەوڵەتە عەرەبییەکان کرد، دەستنیشانی خەسڵەتە سەرەکییەکان و کەلێنەکانمان کرد، هەروەها پێشنیاری دارشتنی نەخشەرێگایەکمان بۆ ئەکتەرە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان کرد بە سود وەرگرتن لە ئەزمونی وڵاتەکانی دیکە لەم بوارەدا.

ئەم نوسینە تەواوکەری ئەو هەوڵەی پێشوە، باس لە سیفەتەکانی ژینگەی لامەرکەزیەت لە عێراقدا دەکەین، ئەمەش بە مەبەستی شارەزابونی زیاتر لە پرسی لامەرکەزیەت، بێگومان ئەم هەوڵانە و ئەم نوسیانە بە ئەنجامدانی لێكۆلێنەوەی زانستی یاسایی و سیاسی تۆکمە دەبن بە مەرجێ لێکۆڵەوەرەکان زۆر بە دیاریکراوی باس لە پرسێکی پەیوەندیدار و دیاریکراو بکەن، گرفتێک هەڵبژێرن و مافی قسە لەسەرکردنی خۆی بدەنێ و خۆیان لە گشتگیری بپارێزن، دڵنیام بەو کارەیان هەندێک لە ئالۆزی دۆخەکە دەرەوێننەوە و ژینگەیەکی لەبارتر بۆ کارکردن دێننە ئاراوە.  

چاوپێداخشانێکی سەرەتایی بە ژینگەی سیاسی لە عێراق دەستبەچێ سێ ئالنەگاری یان بۆشایی سیاسی دێنە بەرچاو ئەوانیش: لاوازی دەوڵەت و نەبونی لامەرکەزیەت و گرفتی حکومڕانی باش بۆ ئاییندە، ئەمە سەرباری دیمەنی وێرانەی پاش جەنگ و ململانێی نەتەوەیی و تائیفی. عێراق بە گشتی دۆخێکە هەمیشە یادەوەریمان بەرامبەر وەحشەتگەری سیستمی توندی ناوەند وەک تارمایی و سەراب بە دومانەوەیە.

ژینگەی پاش ململانێی سیاسی بە دیاریکراوی ئەوەی پەیوەندی بە حوکمڕانی باشەوە هەیە لە سەر سێ کۆڵەکەی سەرەکی دامەزراوە؛ کارکردن بۆ هێنانەدی ئاسایشێکی سەقامگیر و پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری بۆ هاوڵاتیان و بەشداریکردنی سیاسی هاوڵاتی لەگەڵ بەرپرسیاریەتی سیاسی و یاساییدا.  پەیوەندی نێوان دەوڵەت و کۆمەڵگە کاتێک تەندروست دەبێت کە بە ئاراستەی هێنانەدی ئەم سێ ئامانجە ستراتیژیە کار بکات. بە کورتی چەمکی "حکومڕانی باش" ئەم سێ پایە دەگرێتەوە کە زۆر شیاوە بۆ دۆخی عێراق.

پرۆسەی پیادەکردنی لامەرکەزیت لە عێراقدا، لە سەرەتاوە، دەستپێشخەری حاکمی مەدەنی ئەمەریکی بوە، ئەو کات، ئەم ئامرازە بە شیاو زانراوە بۆ بیناکردنی ئەو پایانەی سەرەوە. مشتومڕێکی زۆر لە نێوان راوێژکارە ئەمەریکییەکاندا هەبوە سەبارەت بەوەی ئایا هەیکلی وەزارەتەکان پتەو بکەن یان کار لەسەر بیناکردنی دامەزراوەکانی حکومەتی خۆجێی بکەن، لە ئەفگانستان ئەوەی یەکەمیان پتەو کرد لەسەر حسابی ناوچەکان لە ئەنجامدا لۆردەکانی جەنگیان لە ناوچەکاندا دەوڵەمەند و پتەو کرد، دواتر دەزگایەکیان دامەزراند بۆ راستکردنەوەی ئەم هەڵەیە. کاری لەم جۆرە ئاستی تێگەیشتنی راوێژکارەکان بۆ مێژوی ململانێی سیاسی وڵاتەکە و هیکەلی سیاسی حکومەتەکان دەردەخات. بەهەرحاڵ، تا ئێرە گرفت لەمەدا نییە، هەرچەندە دەستپێشخەرییەکە لە دەوڵەتێکی دەرەکییەوە بوە و لە لایەن ئەوانەوە کراوەتە پرۆژە و بودجەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکی بۆ تەرخان کراوە، بەڵام ئەوان بۆ هەندێ مەبەستی ستراتیژی خۆیان و پێداویستییە سیاسی و سەربازی و تەنانەت یاساییەکانی خۆیان ئەم کارەیان کردوە، لەسەرەتادا مەبەست لە پرۆژەکە ئەوە نەبوە ناسنامە و مۆرکێکی نیشتمانی هەبێت ئەمەش لەبەر یەک هۆی ساکار ئەویش ئەوەیە کە ئەکتەرە نیشمانییەکە کە حکومەتی عێراق بوە، بونێکی کاریگەری نەبوە و جارێ دانەمەزراوە بە تەواوی و پارەش پارەی ئەمەریکا بو، خۆی خەرجی دەکرد!

هەمو لایەک لە عێراق کۆکن لەسەر ئەوەی مەبەستی سەرەکی لە حکومڕانی باش بەر لەوەی ئەولەویەتی ئابوری و دابەشکردنی سەرمایە و سەرچاوەی ئابوری بێت، گرفتی دابەشکردنی دەستەڵاتی سیاسی و نوێنەرایەتی سیاسیە، کەواتە کرۆکی مەسەلەکە بەرلەوەی ئیداری و دارایی بێت سیاسییە، هەر لەبەر ئەم راستییە مێژوییە، هەر پرۆژەیەک بۆ لامەرکەزیەت لە عێراقدا لایەنە سیاسیەکەی کە بەشدارکردن و چالاکردنی رۆڵی هاوڵاتیانە لە پرۆسەی بڕیاری سیاسیدا بە هەند وەرنەگیرێت، پرۆژەی لامەرکەزیەتەکە وەک ئامرازێکی پیادەکردنی بنەماکانی دیموکراسی سەرکەوتو نابێت. بەداخەوە، ترس و فۆبیایەک لە لامەرکەزیەتی سیاسی هەیە لە بەرئەوەی لێکدانەوەی چەوتی بۆ دەکرێت و بە ئاراستەی چەوتدا دەبرێت، سیاسییەکان لە جەبری ئەو مێژوە سیاسیە سەختە دەترسن. 

با ئەم خاڵە ورد بکەیەنەوە؛ پەیوەندی لامەرکەزیەت و دەستەڵاتی سیاسی، بێ پێچ و پەنا بەشداربونی سیاسییە لە ئیدارەدان و نوێنەرایەتی ناوچەکان و رێکخستنی دەستەڵاتی سیاسی. لامەرکەزیت کورت ناکرێتەوە بۆ چەند فۆرم و رێکارێکی ئیداری، لە هەمان کاتدا لامەرکەزیەتی سیاسی لەتبون و لەیەک ترازان و جیاکردنەوەی ناوچە ناگەیەنێت، لە بەرئەوەی دواجار دونیایەک میکانیزمی هەڵسەنگاندن و پێداچونەوە هەیە بۆ پیادەکردنی هەمو جۆرەکانی لامەرکەزیەت. هەر بۆیە نابێت بەهۆی بانگەشەی لامەرکەزیەتی ئیدارییەوە، لامەرکەزیەتی سیاسی بسڕێتەوە و لەهەمان کاتدا نابێت بەهۆی بانگەشەی لامەرکەزیەتی سیاسییەوە، پرسە جەوهەریەکان لەت بکرێن و شوناسێک و جوگرافیایەک بسرێتەوە و پشت بەخەیاڵێکی سیاسی ببەسترێت کە دورە لە نەخشە سیاسیە ناوخۆیی و نیشتمانیی و ئیقلیمیی و نێودەوڵەتییەکان.

هەر بۆیە، لە گەڵاڵەکردنی دید و تێڕوانین بۆ حکومڕانی باش، گرنگە خۆمان لە دارشتنی دیدێكی ئایدیال بپارێزین، لە بری ئەوە، تەرکیز دەبێت لەسەر دارشتنی زنجیرەیەک لە ریفۆرم بکەین کە لەگەڵ رەوتی پەرەسەندنە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان دەگونجێت، دەکرێت کۆڵەکە سەرەکییەکانی لامەرکەزیەت وەک ئیداری و دارایی و سیاسی بکرێنە قۆناغ و هاوشان لەگەڵ رەوینەوەی هەرەشەکان و باشتر شارەزابون لە یاساکان و تواناکان کاریان لەسەر بکرێت. راکردن لە حەقیقەتی لامەرکەزیەت لە عێراقدا بەوەی سیاسی نییە بەڵکو دارایی و ئیدارییە، راکردنە لە دۆزینەوەی چارەسەری سیاسی یان دواخستنی چارەسەری سیاسییە، فۆرمی لامەرکەزیەتی عێراق دەبێت پاکێجێکی کامڵ بێت. 

کاتی خۆی، مەبەست لە ناساندی لامەرکەزیەت پاراستنی خاکی عێراق بوە لە دابەش بون، بەوەی کە پێکهاتە سەرەکییەکانی کۆمەڵگە نوێنەرایەتی سیاسیان دەبێت لە حکومەتی ئیتیحادی عێراق، لەمەشەوە لە خاڵێکی گرنگی دیکە دەگەین کە سوربون لەسەر پیادەکردنی لامەرکەزیەت لە دەرەوە بۆ عێراق زامنکردنی ئەو سەرمایە ئابوریەی عێراقە کە لە چوارچێوەی عێراقدا ئاسانتر مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت.

ئەگەر عەوداڵی حکومڕانی باشین و کۆکین لەسەر ئەوەی ئەمە تەنها رێگەچارەیە بۆ هێنانەدی سەقامگیری لە سەرتاسەری عێراقدا ئەوە پێویستمان بەوەیە کە دەزگا یاساییەکان لەسەر ئاستی ناوەند و هەرێمەکان کار لەسەر گەڵاڵەکردنی پرۆژە یاساییەک بکەن بۆ پێداچونەوە بەوەی کە ئەنجامدراوە و ئەوەی نەدراوە و رێکخستنەوەی هەیکەلە سیاسی و ئیدارییەکان بە پێی پێویست.

خالێکی گرنگ کە دەبێت ئاگاداری بین؛ هەمیشە چاوەڕوانی لەسەر هەمو ئاستەکان بۆ دامەزراندنی "حکومڕانی باش" لە ئاستێکی بەرزدایە و هەوڵەکان بە ئاراستەی جیاوازدایە، بە تایبەتی لە دۆخی گۆرینی سەرتاپا سیستمی سیاسی، عێراق وەک نمونە. بە زمانێکی ئاسانتر قسە بکەین هەر کەسە و بە جۆرێک و لە بەرژوەندییەکەوە بانگەشە دەکات. ئەمەش یەکێکە لە سیماکانی ژینگەی لامەرکەزی لە عێراقدا.

داواکرکردنی پیادەکردنی "حکمڕانی باش" لە ژینگەیەکی سیاسی کە یەک پارتی سیاسی بۆ زیاتر لە ٤٠ ساڵ مۆنۆپۆلی کردبو، لە ژینگەیەکی سیاسی کە پێشتر لە لایەن عەسکەر و پێشتر سیستمی پاشایەتی، کە لە دەرەوە وەک چارەسەری کاتی لەناو کۆمەڵگەدا چێنرا بو و بەرێوە دەبرا، لە ژینگەیەکی سیاسی کە دونیایەک لە تەوژم و بزوتنەوەی سیاسی چەپی ناکۆک بەیەک و لە ململانێی بەردەوامی یەکتردا بون، کارێکی ئێجگار سەختە بەڵام مەحاڵ نییە و ئیشی چەندان نەوەیە، کارکردن بۆ چالاکردنی رۆڵی هاوڵاتی و شۆربونەوەی دەستەڵات و گۆرینی ئاراستەکان لە خوارەوە بۆ سەرەوە وەک دروشمی سیاسی دەمێنێتەوە، ئەگەر کار لەسەر پتەوکردنی ژێرخان و توانای سیاسی پارتە سیاسییەکان نەکرێت، کێ ئەم کارە جێ بەجێ دەکات؟

ئەوەندەشی پەیوەندی بە هەرێمی کوردستانەوە هەیە بە هیچ جۆرێک لامەرکەزیەتی سیاسی مانای جیابونەوەی ناوچەکان و جیابونەوی دەستەڵاتە سیاسییەکان ناگەیەنێت، بەداخەوە، دیسانەوە، تێگەیشتنێکی چەوت هەیە، لامەرکەزیەتی سیاسی بەمانای بەشداریکردنی لۆکەڵە، بە مانایەکی دیکە هاوڵاتی دەنگی هەبێت لە پرۆسەی سیاسی و لە پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری و نوێنەرایەتی یاسایی و سیاسی و ئیداری ناوچەکان. بونی میکانیزمی تەندروست بۆ دڵنیابون لە سەقامگیری ئەم پرۆسەیە، ئامانجەکانی لامەرکەزیەت بەرجەستە دەکات.