"نە تۆ نەیار، نە من دوژمن؛ هەردووکمان شەریکی هاوبەشی بیناکردنەوەی نیشتمانین"

دەشێت ئەو دروشمەی سەرەوە لە ئێستا و لە مەودای دووردا بکرێتە دروشمی خوڵقاندنی پرۆسەی"حکومڕانی باش" بۆ ئاوێزانبوونەوەی رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی لە نەخشەرێگایەکی نیشتمانیدا و بەشداربوونیان بە شێوازێکی راستەقینە لە پرۆسەی بیناکردنەوە، دەشێت دەستەڵات و رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی، پێکەوە ببنە ئاوێنەی پتەوکردنی یەکتر، بێگومان، هەردوولا، پێویستیان بە ئەزموونی یەکتر هەیە، رەنگە رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی زیاتر، بەڵام ئەو هارمۆنییەتە و شەریکایەتییە کاتێک دێتە دی کە هەردوولا کار لەسەر پێشوازی توانای یەکتر بکەن و بە سینگێکی فراوانەوە کەڵێنەکان پڕ بکەنەوە و ئەرکەکانیان دەستنیشان بکەن. ئیتر، لێرەوە، شەرعیەتی بیناکردنەوە دەستپێدەکات، شەرعیەتی "حکومرانی باش"، شەرعیەتی بەنیشتمانیبوون.

مەبەستی سەرەکی ئەم نووسینە، کارکردنە لەسەر دوو تەوەرەی سەرەکی، وەک لە ناونیشان و دروشمی ئەم نووسینەوە دیارە یەکەمیان بیانکردنی پردێکە لە نێوان دامەزراوەکانی حکومەت و رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی، نەبووونی ئەم پردە، کەڵێنی دامەزراندنی پرۆسەی "حکومرانی باش"ه. بەداخەوە، رۆڵ و ئەرکی رێکخراوەکان لەم پرۆسەیەدا ونە. هەردوولا پێویستیان بەوەیە کە پرۆسەیەکی پێداچوونەوەی هاوبەش، واتە پێکەوە، بینا بکەن و هەردوولا بە هەڵوێست و کار و ئەرکی خۆیاندا بچنەوە. پرۆسەیەکی لەم جۆرە ئەرکی سەرشانی هەردوولا سووک دەکات. دووەمیان پتەوکردنی پەیوەندی نێوان هەردوولا بۆ بەگژداجوونەوەی یان کەمکردنەوەی گەندەڵی و وردکردنەوەی دروشمەکانی چاکسازییە لە رێگەی چالاکردنی رۆڵی نێوان هەردوو. لە کۆمەڵەگەکانی پاش جەنگ هەردوولا پێویستیان بە دامەزراندنی پرۆسەیەک بۆ فێربوون هەیە، ئەم پرۆسەیە دەبێت تەواوکەری (تەکامولی) بێت. 

سەرەتای مێژووی دامەزراندنی رێکخراوەکان، بەتایبەتی "رێکخراوە ناحکومییەکان" دەگەرێتەوە بۆ ساڵانی سەرەتای نەوەدەکانی سەدەی رابردوو، لە پاش ئەوەی بۆشاییەکی ئیداری و سیاسی لە هەرێمی کوردستان هاتەکایەوە و شان بەشانی دامەزراندنی ئیدارەکانی ناخۆ و کاری رێکخراوە بیانییەکان، چەندان رێکخراوی کوردی بۆ جێبەجێکردنی پرۆژە و کارەکان دامەزراند. لە یادمە، لە نێوان ساڵانی ١٩٩٤بۆ ١٩٩٥ نزیکەی ٢١ رێکخراوی ناوخۆ "ڵۆکەڵ" کە من پێشنیاردەکەم بە رێکخراوە نیشتمانییەکان ناویان ببەین، لەگەڵ ٢٠ رێکخراوی ناحکومی نێودەوڵەتی و حەوت رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان لە شاری سلێمانیدا هەبوون و لە بوارەکانی کاری فریاگوزاری و مرۆیی و تەنانەت ئاوەداکردنەوەدا چالاکبوون. با لە یادمان بێت کە زۆربەی ئەم رێکخراوە نیشتمانییانە پشتگیری پارتی سیاسییان هەبوو، تەنانەت هەندێکیان رەوایەتی کاریان لە پارتی سیاسییەوە وەردەگرت. ئەمەش بەهۆی دۆخی دیفاکتۆی نەبوونی دامەزراوە و ئیدارەی سیاسی و مەدەنی چەسپاوەوە.

ئەوکات، تێگەیشتن لە پەیکەر و میکانیزمی کارەکان ئاسان نەبوو، گرفتەکەش ئەوە بوو کە لە پاش سەدان ساڵ لە بوونی ئیدارەیەکی مەرکەزی و تۆتالیتاری و لە دەرەوەی دەستەڵاتەکانی پارتی حکومڕان، رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی بونیان نەبوو. لە راستیدا، کۆمەڵگە بەو فۆرمانە لە کارکردن نامۆ بوو. ئەو کات، هێشتا فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکان دانەمەزراو بوو کە ئێستا وەک ناوەندێک تۆماری رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی رێک دەخات. کاتی ئەوەش هاتووە کارەکانی ئەم فەرمانگەیە کاریگەرتر بکرێت بەشێوەیەک لە خزمەتی پرۆسەی بیناکردنی "حکومرانی باش'دا بێت.

راستییەکی دیار و روون هەیە ئەویش ئەوەیە هیچ سستمێکی حکومڕانی لە دونیادا بە زیندووی نامێنێتەوە ئەگەر لە دەرەوەی پانتاییەکانی خۆی نەڕوانێتە خۆی، واتە گوێ لە دەرەوەی سەرنج و تێبینیەکانی خۆی نەگرێت و سوودیان لێ نەبینێت و بەراوردیان نەکات بەو سەرچاوە دارایی و مرۆییەی کە خاوەنێتی، هەروەها بەراوردیان بکات بە پێداویستەکان تا دواجار بتوانێت پلانێکی هاوبەشی واقعییانە جێبەجێ بکەن. 

لە زۆر لە دەوڵەتەکاندا هەندێ لە رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی رۆڵی watchdog دەبینن، ئەوە ئەوکات روودەدات کە سیستمی حکومرانییەکە پێشوازیان لێدەکات، بەڵام بە دیوێکی دیکەشدا رێکخراوەکان جێی دەستەڵات ناگرنەوە، لەبەرئەوەی خەسڵەتی کاریان جیاوازە. بۆ ئەوەی ئەو ژینگە و دۆخە پۆزەتیڤە بێتە ئاراوە هەردوولا پەیرەوی نەخشەرێگایەکی نیشتمانی هاوبەش بکەن، دەبێت هەردوولا لە ئەرک و کاری یەکتر تێبگەن. ئەم قسەیە لە رووی تیۆرییە ئاسانە، بەڵام زۆر جار لە واقیعدا بوونی نییە، بە تایبەتی لە وڵاتە تازەپێگەیشتووەکان یاخود ئەو دەوڵەتانەی کە ژینگە سیاسییەکە مەودا نابەخشێت بۆ دامەزراندنی رێکخراوی کۆمەڵگەی مەدەنی یاخود هێشتا بارود و دوکەڵی جەنگ نەرەواوەتەوە.

کارێکی ستراتیژی گرنگە رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی لە پرۆسەی بیناکردنی "حکومڕانی باش" بەشداربن، بۆ ئەوەی ئەم کارەش بێتە کایەوە، ناچاریین لە سەرەتای سەرەتاکانەوە دەستپێبیکەین و بپرسین کێ نوێنەری کۆمەڵگەی مەدەنییە؟ راستە دەبێت یاساکان بای ئەوەندە لێبوردەبن کە پانتایی کارکردن فەراهەم بکەن، بەڵام لەهەمان کاتدا، چاوەڕوان دەکرێت لە رێکخراوێکی کۆمەڵگەی مەدەنی لە بواری خۆیدا پسپۆر و تایبەتمەند بێت و توانای تەکنیکی پیشەیی دەربخات کە دەتوانێت ئەو ئەرکانە ئەنجام بدات کە دامەزراوەکانی حکومەت بۆ هەر هۆکارێک بێت ناتوانن جێبەجێی بکەن.  لێرەوە ئەرکێک لە ئەرکەکانی رێخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی ئەوەیە کە پسپۆربێت.

بەهەمان شێوە، چۆن ئەو چاوەڕوانییە سەرەوە لە رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی دەکرێت کە پیشەیی کار بکەن، بەهەمان ئاست دەبێت دامەزراوەکانی حکومەت  کار لەسەر پتەوکردنی ژێرخان و پەیکەری کارەکانیان بکەن تاوەکو توانای وەڵامدانەوەی داخوازییەکانی نوێنەرانی کۆمەڵگەی مەدەنییان هەبێت. ئێمە لەسەرەتاوە باسمان لەوەکرد کە دەبێتە هەردوو لا ببنە ئاوێنەی یەکتر بۆ پتەوکردنی کۆڵەکەکانی یەکتر، نەوەک وەک نەیار کار بکەن.

زیاتر شۆرببینەوە بۆ روونکردنەوەی مەبەستەکەمان، بۆ نموونە، بوونی ژمارەیەکی بێشومار لە ژمارەی رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی ئاماژە نیییە بۆ کاریگەری رێکخراوەکان لە پرۆسەی بیانکردنی حکومرانی باش، ئەمە وەک سەرەتا لەسەر بنەما و مەرجی روون و ئاسانکار پێوست بە فلتەرکردن دەکات. کاریگەری هەردوولا لەوەدا دەردەکەوێت کە هەردووکیان شەفافانە ئاگاداری پۆلێن و رێنمای و سیاسەتی هەردوولابن تا پرۆژەکان برژێنە بەرژوەندی گشتییەوە.

تەوەری دووەمی ئەم نووسینە ئامادەکارییە بۆ نەخشەرێگایەکی هاوبەش بۆ چارەسەرکردنی گەندەڵی، با لە سەرەتاوە نموونەیەکی دەرەکی وەربگرین: بۆ نموونە لە ساڵی ٢٠١٠ دا، لە ئەندەنوسیا، مەزەنەکراوەکە نزیکەی ٥٠٠ رێکخراوی ناحکومی دژە گەندەڵ بوونیان هەبووە و کاریان کردووە، تەنانەت وا وتراوە کە هەر پارێزگایەک لایەنی کەم یەک رێکخراو تێیدا کاری کردووە. زۆربەی ئەم رێکخراوانە لە کاتی هەڵمەتی ریفۆرمدا کاریان کردووە و رەگیان لە نێو بزووتنەوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنیدا هەبووە، زۆربەیان لەلایەن قوتابیانەوە دامەزراو بوون و داکۆکیان لە هێنانەکایەی چوارچێوەیەکی یاسایی دەکرد بۆ بەگژداچوونەوەی گەندەڵی و کاریان بۆ دارشتنی یاسا نوێکان دەکرد و لە کەیسەکانی گەندەڵیان دەکۆڵییەوە و لێکۆڵێنەوەی وردیان لەسەر گەندەڵی دەکرد و پێداچوونەوەیان بە رێکارە یاساییەکان دەکرد و چاودێری ئادای کەرتی گشتیان دەکرد. بەم کارانەیان یارمەتی دارشتنی سیاسەتێکی گونجاویان دژ بە گەندەڵی دەدا.

دەکرێت ئەم ئەزموونە بە شێوازێکی گونجاو لە هەرێمی کوردستان سوودی لێببینین بەوەی نەهێڵین رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی بکەونە تەڵەی "دژ و نەیار"وە، بەڵکو سوود لە ئەزموونیان وەربگرێت و یارمەتی پتەوکردنی تواناکانیان بدرێت و ببنە شەریکێکی هاوبەش بۆ حکومەت بۆ کەمکردنەوەی ئەو بارەگرانەی کە لەسەر حکومەتە بەهۆی تەشەنەکردنی دیاردەی گەندەڵییەوە. بۆ رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنیش گرنگە کە خۆیان لەو بۆسە ستراتیژی باوە بپارێزێن  کە دەبێتە "لەزگە"  لە بری کارکردنی بۆ ئایدیۆلۆژیاییەکی سیاسی، کار بکرێت بۆ بەرژوەندییە گشتییەکان، دواجار ئەوە حوکمی بەرژوەندی گشتییە کە شەرعیەت بە ئایدۆلۆژیا دەدات. ئەمەش، بەداخەوە، تا رادەیەکی سنووردار.

پوختەی قسە؛ قەڵاچۆکردن یان کەمکردنەوەی گەندەڵی تایبەت نییە بە کۆمەڵگەیەکی دیاریکراو. ئەوەی کە باوە هەمیشە فەلسەفەی حکومرانییە دەکرێتە ئامانج بۆ شیکردنەوەی ئاراستە و رەوتی کارەکان، لە راستیدا هیچ مەسەلەیەکی چاکسازی و کەمکردنەوەی گەندەڵی بەبێ کاری هاوبەشی نێوان رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و دەستەڵات سەرکەتوو نابێت و بڕیارەکان لە چوارچێوەیەکی ئیداری رووتدا دەمێننەوە و شۆرنابنەوە بۆ ناو جومگە جیاوازەکانی کۆمەڵگە.