ئەگەر لەگەڵ بەغدا رێک نەکەوین چى بکەین؟ پرسیارێک راستەوخۆ پەیوەندی بە وجودی هەمومانەوە هەیە. ئەم ساتە لە ساتە چارەنوسازەکانە. هەمو لەبەردەم پرسیارێکی دیکەی مێژویدایین. کێ نزیکترە لە جەوهەری کێشەکان؟ نزیکتر بەمانای نوێنەرایەتیکردنی فاکت و راستییە جیۆپۆلتییکەکان.

پەرتەوازەیی کورد جارێکی دیکە زۆر دیار و زەقە، پێشتر ئەو دەردە لە ناو سەنگەری سیاسی بەغدا هەبو، سەنگەری سوننەکان و سەنگەری شیعەکان. ئەوەی کە سەنگەری کوردی هەمیشە جیاکردوەتەوە ئەوەیە کە دۆزێک هەیە بەناوی نەتەوەیەک کە بە درێژای مێژو قوربانی بوە، زۆر جاریش قوربانی دەستی خۆی بوە.

بۆ دیمەنە سیاسییەکەی بەر لە هەڵبژاردن: چ بژاردەیەک هەڵدەبژێرین؟ پشتیوانی لە جوگرافیایەکی مەدەنی، بە مانای بونی کۆمەڵێک خەڵک کە لەسەر جوگرافیایەکی دیاریکراو پێکەوە دەژێن یان گەمێ کردن بە مێژویەک کە پڕ لە عیبرەت و خوێن و شکست و دۆراندن و نەمانە، جوگرافاییەک کە حەقیقەتە و ناگۆڕدرێت یان مێژویەک کە وەک روداوێک هەمیشە ئاڕاستەکانی جیاواز بوە.

ئەم هەرێمە، حەقیقەتێکی جوگرافیایی و مەدەنییە. ئەم جوگرافیایە تەنیا راستییەکە کە دەبێت بەرگری لێبگیرێت بە نوێنەرایەتیکردنێکی پڕ ویژدانەوە، راستە هەرێم هەڵەی هەیە، روبەروی جەنگی زۆر بوەوە، بەڵام حەقیقەت هەڵەکان نین، هەڵەکان هەتاهەتایی نییە، هەرێم خۆی حەقیقەتە، نابێت کار لەسەر سڕینەوەی ئەم هەرێمە بکەین ئەگەر لە دەستەڵاتدا بین یان موعارەزە.

ئەم جوگرافاییە پانتایەکی مەدەنییە، مانای ئەوەیە کە دەبێت داواکاری و پێداویستییە سەرەتایەکانی دابین بکرێت. ئەمەش رێکار و نۆرم و دابونەریت و یاسای سیاسی و دەستوری و گوتاری سیاسی و پرۆگرامی سیاسی هەیە، لە دەرەوەی مێژوی ئەم جوگرافیایە، گۆڕینی ئاراستە سیاسییەکان لە بەرژەوەندی خەڵکە مەدەنییەکە نابێت کە بیر لە رەهەندە دور مەودا نیشتمانییەکە دەکەینەوە. دەبێت ئەو ئاڕاستانە لە ناو خۆیاندا بڕوا بەگەشە و ریفۆرمی سیاسی بێننن بەرلەوەی لەگەڵ دەرەوەدا خۆیان نمایشت بکەن. لەو کۆمەڵگەیانەی کە دامەزراوەی سیاسی و دەستوری لە ژینگەیەکی سیاسی ئاساییدا بە سروشتی لەدایک نابن، زەحمەتە ئایدیا ئامادەکراوەکان وەک شرینقە و پێکوتەی کۆرۆنا بخەیتە وێزەی جوگرافیا و مێژویەکەوە کە جەستەی قبوڵی ناکات بە تایبەتی کە توانای کەم بێت بەرگەی هەرەشەکان بگرێت.

لە جوگرافیای مەدەنییدا پاراستنی ژیانی خەڵک کار و ئەرکی پێشینەیە. دور لە ئایدیۆلۆژیا، ئەگەر چەپ بێت یان راست، پێویستت بەوەیە کەلە ناو ململانێ سیاسییە کەڵەکەبوەکاندا نقوم نەبیت، ئەگینا هەرگیز ئاییندە نابینیت. با بیر لە جەوهەری کێشەکان بکەینەوە نەک قیینە کۆنەکان، با بیر لە مافە مەدەنییەکان بکەینەوە نەک سەنگەرە نەزۆکەکان. راستریین رێگا بۆ دەربازبون لە قەیران و کێشە ئاڵۆزەکانی ئێستا، پشت بەستنە بە خۆ، لە روی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابورییەوە.

کۆبونەوەکانی وەفدی حکومەتی هەرێم لە بەغدا بەردەوامە بۆ رونکردنەوەی پێگەی خۆی، ئەگەر ئێستاش بگەنە رێکەوتن، هەرکاتێک کە پارسەنگە سیاسییەکان لە عێراقدا گۆرا، گرەنتی نییە هەمان رێکەوتن دەکرێتەوە. دڵنیا نیین کە لە گەڕێکی دیکەی قسەکردن و گفتگۆکردن دەگەینە رێکەوتن. ئەگەر لە پێگەیەکی پتەودا نەبین، ناچار دەبین هەر بەرێگەی بەغداوە بین. هیچ حەقیقەتێک دادمان نادات، تەنانەت ئەگەر هەرکەسە بۆ خۆی و بەدەر لە وەفدی فەرمیش بەرێی بەغداوە بێت.

وەک چۆن لەندەن و واشنتۆن پایتەختی بڕیاری سیاسییە بۆ رۆژهەڵاتی ناوەراست و توانای جوڵاندنی هێزیان هەیە با "برۆکسل"یش بێتە پایتەختی لۆبیکردنی سیاسی دۆزی کورد کە جارێ باش ئاوڕمان لێ نەداوەتەوە. ئەوەندەی دەچین بۆ بەغدا با بۆ برۆکسلیش بچین. هێشتا کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئەم جوگرافیایە وەک یەک یەکە دەناسێت، نەوەک کەرت کەرت.

وێنەیەکی رەواو و تارماییەک پڕ لە ماف بۆ دۆخ و دۆزی کورد هێشتا لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی ماوە، کاری سەختی بەردەوامی دەوێت بۆ بوژاندنەوەی. وێنای ئەوروپییەکان بۆ کورد هێشتا ئەرێنییە، ئەوان دیمەنە گەورەکەدا دەبینن و دەڵێن سەرباری ئەوەی کورد قوربانی مێژوە، بەڵام لەگەڵ نەیارەکانی هێشتا توانای قسەکردنی هەیە. وێنای کورد بە داڵدانی هەمو ئەو پەنابەرانە کە لە کوردستانن هێشتا پارێزراوە، وێنای ئافرەتە پێشمەرگەکانی رۆژئاڤا هێشتا لە یادەوەری ئەوروپیدا زیندوە، جۆرێکی دیکەیە لە ئیرادەی جەندەر.

ئەم وێناکردنانە، پێمان دەڵێن هێشتا دۆزێک ماوە بە ناوی دۆزی کورد، نزیک لە جوگرافیا مەدەنییەکە، دور لە ئایدیۆلۆژیایی تەماویی. ئەمە پەیامە بۆ هەموان؛ ئەوانەمان کە لە دەسەڵاتن پێوستە کار لەسەر کۆدەنگی سیاسی بکەن. ئەوانەمان کە لە موعارەزەی سیاسیین پێویستە بەرنامە و سەرکردایەتیەکی سیاسی سەنگینیان هەبێت.

تەسلیمکردنی ئەم جوگرافیایە کە هەرێمە بە پاساوی ئەوەی کەسەکانی ناو هەرێم هەڵەیان کردوە، نەبونی توانایە لە پۆلینکردنی ئاستی ستراتیژی کێشەکان. خۆزگەم هەندێ ماستەر و دکتۆرامان لە ئەزمونی ئەرمەنییەکان و جولەکە هەبوایە تا شارەزای ئەزمونی ئەوان لە جینۆسایدا بوینایە. خۆزگە جینۆساید هەمیشە لە یادەوەریماندا زیندو دەبو، وەک چۆن لە یادەوەری جولەکە و ئەرمەنەکاندا راستییەکی ئەبەدیە.

کامیان لە ساتە چارەنوسازەکاندا گرنگە؛ فراوانکردنی ململانێ ناوخۆییەکان یاخود پێداگرتن لە ململانێ رەواکان بۆ پاراستنی جەوهەری دۆزەکە، ئازادیت هەڵوێستێکی سیاسی دیاریکراوت بەرامبەر بە پارتێکی سیاسی هەبێت، بەڵام کورت بینییە رقت لە حەقیقەتی جوگرافیای ئەم هەرێمە بێت. رق کارەساتی ئەنفال و هەڵەبجە دروست دەکاتەوە، ئەم قسەیە بۆ هەموانە. جینۆسایدکردنەوەی هەرێم ئەگەرێکی کراوەی ئاییندەیە ئەگەر بۆشایی سیاسی دروست بێت، ئەوەی لەم راستییەش تێناگات با بگەرێتەوە مێژو. ئەم پەرتەوازەیییە سیاسییە بەداخەوە پێویستی بە وشیاری سیاسی و ستراتیژی دور مەودا هەیە، دور لە بەرژوەندی شەخسی.

لە ساتە چارەنوسازەکاندا، راستە سەنگەری هەرێم بێ خەوش نییە و هەرێم بەهەشت نییە، بەڵام سەنگەری هەرێم جوگرافیا راستەقینەکەیە، لەو پەری دونیاوە بەم هەرێمەوە دەناسرێینەوە. جولەکە هەر بە کڵاوە رەشە چکۆلانەکەیان و ئێمەش هەر بە جامانەکانمانەوە. ئەمە حەقیقەتەکەیە.