ئەوکاتانەی باس لە گەندەڵی دەکەین، ئەو کاتانەیە کە باس لە دەرەوەی خۆمان دەکەین، بە مانایەکی دیکە تا ئەو کاتەی ئێمە سوودمەندنین، سیستم سەرتاپا گەندەڵە و دونیا تاریکستانە و رێکارەکان گەندەڵی نایاساییە و هاواری بروخێ دەکەین، بەڵام ئەو کاتانەی کە خۆشمان سوودمەندین، گەندەڵی بوونی نییە و چەندان پاساوی سیاسی و یاسایی بۆ دەهێنینەوە بۆ ئەوەی رەوایەتی بە گەندەڵی بدەین. ئەمە ئەو پاساو و ولێکدانەوە سیاسی و کەلتوورییە لۆکاڵییە بۆ گەندەڵی کە بەهۆیەوە خۆمان نەوەک لە سزا قووتار دەکەین بەڵکو شوراییەک بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی خۆمان هەڵدەچنین.

ئەو چەند رستەیەی سەرەوە دەروازەی ئەم نووسینەیە بۆ باسکردنی گەندەڵی سیاسی لەسەر هەموو ئاستەکانی کەسایەتی و دامەزراوەکان و کۆمپانیاکان و رێکخراوەکان، کاری لەم جۆرە بینینەوەی خودە لە چوارچێوەی ئاوێنەیەکدا کە کاریگەری گەندەڵی لەسەر پەرەسەندنی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووری دەستنیشان دەکات. قسەکردن لەسەر گەندەڵی بابەتێک نییە تەنها بۆ ئێستا بێت، بەڵکو مەبەستی سەرەکی لە شیکردنەوەی دیاردەی گەندەڵی بۆ ئەوەیە کە سبەی وەک ئەمرۆ نەبێت، بە مانایەکی دیکە ئەگەر ئەمرۆ هیچ جۆرە میکانیزمێک نەبێت بۆ چارەسەرکردن و قەڵاچۆکردنی گەندەڵی، با هەوڵ بدەین لێکۆڵینەوەکانی گەندەڵی ببێتە بەشێکی سەرەکی ئەدەبیاتی سیاسی ئاییندە کە بەبێ ئەوان ئەو ئەدەبیات و میراتە سیاسییە بە ناتەواوی دەمێنێتەوە.

بە راشکاوی، ئەگەر وشیاری و هۆشەمەندییەیەکی دەستەجەمعی بوونی نەبێت، مەحاڵە رێکارێکی یاسایی بێتە دی بۆ ئەوەی کۆمەڵگە خۆی لە هۆکار و لایەنە شەرانگێزەکانی خۆی بپارێزێت. بەداخەوە، ئەو میکانیزمانەش کاتێک بەرجەستە دەبن کە دادپەروەری لە دابەشکردنی ئەرک و مافدا هەبێت تاوەکو کەسەکانی کۆمەڵگە هەم رێکارەکانی حکومڕانی بۆ بەرپەرچدانەوەی گەندەڵی قبووڵ بکەن، هەم پەرەسەندنە سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی و کەلتووریەکان رێچکەی ئاسایی خۆیان بگرن.

بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی تەنها لە هاواری نووسەرێکدا و لە تۆمارکردنی لە دوو توێی کتێبێکدا بەس نییە، بەڵکو بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی لە سەرەتاوە بە هەڵمەتی وریاکردنەوە و هۆشداری و پاشان  بە دارشتنی بەرنامەیەکی نیشتمانی حکومەتەوە دەێتە ئاراوە، تەنانەت بەو پێشبرکێیەش نایەتە دی کە لە نێوان ئەو دوو سەنگەرە مێژوویە کلاسیکییەی نێوان ئۆپۆزیسێۆن و حکومەتدا هەیە، بەوەی یەکەمیان بەرگریەکی رەوا لە ماف دەکات و دژە گەندەڵییە و رەمزی حەقە، و ئەوەی دووەم رەمزی گەندەڵییە، ئەم دوو سەنگەرەی بەرامبەر بە یەکتر ئەوەندەی پەیوەندی بە گەندەڵییەوە هەیە دەمێکە هەرەسی هێناوە، گەندەڵی وەک دیاردە لە هەموو سەنگەرەکاندایە، ئەوەی کە چارەسەری دەکات ئەو چەندان پێوەر و میکانیزمە زانستی و پیشەییانەیە کە لە دونیای سیاسی و ئابووری ئەمرۆدا هەن، کە گرفتە ئالۆزەکانی گەندەڵی ورد دەکاتەوە و رۆدەچێتە کەیسە نایاساییەکان و یارمەتی دەدەن بۆ ئەوەی هەروا بە ئاسانی و بە خێرای تفەنگ بە تاریکییەوە نەنرێت، بەر لەمانەش بوونی ئیرادەی سیاسییە، کە رەنگە لە قۆناغێکی سیاسی دیاریکراودا لای یەکێک لەو سەنگەرانە بێتە ئاراوە. 

هاوڕام لەگەڵ ئەوەی دەووترێت کە حکومەت لایەکی سەرەکی هاوکێشەکەیە، لەبەرئەوەی بەرپرسیاریەتی یاسایی حکومەت لە ئۆپۆزیسیۆن زیاترە، لەبەرئەوەی لە دەستەڵاتدایە، بەڵام ئۆپۆزیسێۆنیش دەبێت مانفێستێکی توندوتۆڵی هەبێت، هەیکەلێکی کارکردنی پتەوی هەبێت، سەرچاوەی دارایی شەفافی هەبێت کە بیسەلمێنێت توانای دەوڵەتداری هەیە تاوەکو لە یەکەم تاقیکردنەوەدا سەرکەتووبێت و پەرش وبڵاو نەبێت، و تا متمانەی سیاسی دەنگدەر بەدەست بێنێت.

بۆ ئەوەی بە وردی شارەزابین لەوەی گەندەڵی وەک نەخۆشییەکی کوشندە لە کوێدایە، ئەوەندە بەس نییە حوکمێکی سەرپێیانە بدەین و بڵێین حکومەت گەندەڵە، هاوڕاین لەسەر راستییەک کە زۆربەی دەوڵەتەکانی دونیا لە هەندێ لە قۆناغەکاندا دەکەونە تەڵەی گەندەڵییەوە، بەڵام گەیشتن بەو راستییە بە بێ بوونی میکانیزمی یاسایی و سیاسی وا بەو ئاسانییە نییە، هەر بۆیە مەبەستی سەرەکی ئەم نووسینە پێشنیارکردنی هەندێ رێکاری سیاسی و حکومرانییە کە هەم وشیاری سیاسی و یاسایی بەرپا بکات بۆ هەڵسەنگاندنی گەندەڵی سیاسی، هەم بەرچاوروونی بدات بۆ شێوازی مامەڵەکردن لەگەڵ دیاردەی گەندەڵی.

لە بەراوردکردندا لەگەڵ دەوڵەتانی ئەوروپا و ئەمریکا، پەرچدانەوەی گەندەڵی پاراستنی سیستمێکی دامەزراوە بۆ ئەوەی کرمێ نەبێت، ئەمەش پشتی بە بوونی سیستمێکی شەفاف و حکومەتێک وەک دامەزراوەیەکی کراوە بەستووە  کە بوار دەرەخسێنێت زانیاری بە ئاسانی و بە شێوازێکی یاسایانە بەردەست بکەوێت، لە کاتێکدا پەرچدانەوەی گەندەڵی لای خۆمان دەبێت یارمەتی دامەزراندنی سیستمێک بدات بۆ بەرجەستەکردنی دادپەروەری و یەکسانی و بیانکردنی کۆڵەکە سەرەتاییەکانی حکومرانی لە پاش چەندان سەدە لە ناسەقامگیری سیاسی و نایەکسانی دابەشکردنی سەرچاوە و دەرامەتەکانی بواری ئابووری.   

حکومەت کاتێک نابێتە قوربانی گەندەڵی سیاسی تا ئەو شوێنەی کە دەستەڵاتەکانی پێشێل ناکات و مەرجی هەبێت نەبێتە قوربانی هێزی سەربازی و داینامیکی سیاسی زۆنەکان. لە راستیدا، ئادا و هەیکەلی هەر حکومەتێک هەڵگری پێناسەیەکی جیاوازە، بۆ نموونە حکومەتی فەلەستینی لەوەی ئیسرائیل و لوبنان جیاوازە، شێوازی پێکهێنانی حکومەت لە بریتانیا لە فەرەنسا جیاوازە، ئەو حکومەتەی کە لە عێراقدا هەیە لەوەی هەرێم زۆر جیاوازە، واتە تێگەیشتن لە شێوازی سەرهەڵدان و پێکهێنانی حکومەت زانستە و لێکۆڵینەوەی قووڵ دەخوازێت و پێبەپێی ئەوە هەڵسەنگاندنی فیعلی بۆ ئادا و بەرهەمیان دەکرێت. لێرەوەش لێکۆڵینەوە لە دیارەدەی پێشینەی گەندەڵی لە نێو هەریەکەیاندا ئەگەر هەبێت جیاوازە.

لەسەر بنەمای ئەو خاڵانەی لە سەرەوە باسمان کرد، ئەم بەرنامە سیاسیە پوختەیە دەخەیەنە روو:

１.  بۆ ئەوەی حکومەتی هەرێمی کوردستان بتوانێت سیستمێکی شەفاف بە مەبەستی کەمکردنەوەی گەندەڵی دامەزرێنێت پێویستی بە دەستنیشانکردنی پێشینەکانی کار و پرۆژەکان و بەکارهێنانی توندوتۆڵی بودجە هەیە، بە مانای ئەوەی کە بە فیرۆدانی بودجە کەم بکرێتەوە و مەبەستەکانی بە وریایەوە دەستنیشان بکرێن و حساب بۆ رۆژی رەش بکات!

２.  لە ئێستادا، هۆکارێکی ئاشکرای بوونی گەندەڵی سیاسی بووونی دوو زۆنییە، ئەگەر لایەنە سیاسییەکان یارمەتی حکومەت نەدەن بۆ سڕینەوەی زۆنەکان، سەرخستنی ئەم کارە سەخت دەبێت و تارمایی سنووری زۆنەکان تۆختر دەبێت، و ئەگەر ئاگادار نەبن بە تەواوی بە حکومەتی زۆنەکان ناو دەردەکەن. ئەزموونی ئیدارەدانی خۆڵ و خاشاکی شارەکان نموونەیەکی زەقی قسەکانمانە.

３.  لەبەر رۆشنایی ئەو دوو خاڵەی سەرەوەدا، پێشنیاری نەخشەرێگایەکی نیشتمانی بۆ حکومەت دەکەین کە لە پێناسەکردنی گەندەڵییەوە دەستپێبکاتەوە، بەداخەوە ئەمە سەرەتای هەرە سەرەتاکانی ئیدارەدانی کاروباری گشتییە لە پێناو دابینکردن و پاراستنی بەرژوەندی گشتی. نەخشەرێگای نیشتمانی بۆ کەمکردنەوەی گەندەڵی خۆی لە خۆیدا بیناکردنی "پرۆسەی ئاشتی/ئاشتەوایی"یە لە نێو کۆمەڵگەدا. حکومەت لەم پرۆسەدا پێویستی بە چەندان راوێژکاری نێودەوڵەتی و نیشتمانی هەیە کە بەرنامەیەکی وشیاری بێنێتە کایەوە و لەسەر هەموو ئامرازەکانی سۆشیال میدیا هەڵمەتێکی بەرفراوان بڵاو بێتەوە و بیسەلمێنیت کە سپۆنسەری راستەقینەی بەرنامەی بەگژداچوونەوەی گەندەڵییە. هەرخۆی لە خۆیدا، ئەم کارە بوژاندنەوەی یادەوەری پڕ جوامێری هاوڵاتییە، کاتەکەشی گونجاوە بەوەی نرخی نەوت بەرزە و دەکرێت بڕێک لە بودجە بۆ ئەو کارە تەرخان بکریت.

４.  قسەیەکیش سەبارەت بە رۆڵی ئۆپۆزیسێۆن، دەتوانن پەرە بە رەوایەتی بە مانفێستی خۆیان بدەن ئەم پرۆسەیە بەر لە هەموو شتێک لە تێپەربوونی قۆناغی ئیدانەکردنەوە بۆ سەرلەنوێ بیناکردنەوەی متمانەی سیاسییەوە دەست پێێکات. بیناکردنی ئۆپۆزیسێۆنی سیاسی بە توانا بیناکردنی پرۆسەیەکی سیاسی دیموکراسیی تەندروستە. ناکرێت پارتی سیاسی لە ئۆپۆزیسێۆندا بێت و تێڕوانینءلئ پسپۆرانەی  بۆ حکومرانی نەبێت، هەروەها ناکرێت لە حکومرانیدا بێت و خیتابێکی سیاسی ستراتیژی نەبێت کە بەهاکانی کارکردن لە حکومرانیدا دەرنەخات و هەر خەون بە نوستالجیای ئۆپۆزیسێۆنە ببینێت.


５.  لێکۆڵێنەوەی زانستی و سیاسی زۆر بە تایبەتی بۆ ئەو کۆمەڵگەیانەی کە لە جەنگ هاتونەتە دەرێ یاخود بەردەوام لە دۆخی جەنگدا بوون، هەتاهەتایە گرنگە و ئەو کۆمەڵگەیانە پێویستیان بەوەیە لە سفرەوە دەست پێبکەنەوە، قۆناغی سفر هەمیشە بەردەوامە ئەگەر جەنگ و وێرانە بەردەوام بێت. هەر بۆیە پێویستیان بە دەزگا نێودەوڵەتییە رەسەنەکانە کە یارمەتی ئەو کۆمەڵگەیانە بدەن لەسەر قاچ بوەستنەوە، بەڵام دەبێت ئاگاداربن کە فۆرمی وڵاتانی دیکە لێرە تەتبیق نەکەن و پرۆگرامەکان سەربەخۆبن و یەکێک لە ئامانجە ستراتیژییەکانی رەخساندنی توانای تەکنیکی و سیاسەتی گونجاو و ستراتیژیەتی مەودا دوور و تەرخانکردنی بودجە بێت، لانی کەم، بۆ پێنچ ساڵ، لەم پرۆسەیەشدا، هاندانی پرۆسەی هەماهەنگی لەگەڵ زانکۆکان و دامەزراوەکانی دیکەی کۆمەڵگەی مەدەنی پێویستە. ئەرکەکە هەر وا ئاسان نییە، لەبەرئەوەی، بەر لە دەست پێکردن، کەسانێکمان دەوێت کە راستگۆیانە و خەمخۆرانە و بە توانای دروستەوە ئەو پرۆژە هاوبەشانە بینا بکەن، بۆ ئەمەش زۆر بە کورتی  دەبێت "دید و تێڕوانینێکی نیشتمانی" بۆ پرسەکە هەبێت. ئایا ئەمە لە توانای حکومەتی زۆنەکاندا هەیە ئەو کارە بکات؟ رەنگە ئارەزوو بکەن بەڵام تواندنەوەی بەربەستەکان تەنیا کاری حکومەت نییە!

وردبینی کردنێکی خێرا لەسەر ئەو نەخشەرێگایەی کە باسی لێوە دەکەین دەمانگەیەنێتە ئەو پلانە پڕ خەونەی کە هەموو سێکتەر و دامەزراوەکانی نێو کۆمەڵگە دەخاتە کار و خوێن بە دەمارە سڕەکاندا دێنێتەوە. بە کورتی و بە پوختی قەڵاچۆکردنی گەندەڵی دامەزراندنەوەی کۆمەڵگەیە و دیدێکە بۆ پاراستنی کۆمەڵگە لە هەرەشەکانی ئاییندە و هێنانەکایەی رەفتارێکی سیاسی و ئابووری و حکومرانی پیشەییە بۆ کۆمەڵگە و خوڵقاندنی ئەو بەهایە مرۆییە کە دەمانخاتە سەر نەخشە گەردوونیەکە، ئەمە رێگە چارسەرێکی ریشەییە بۆ پاراستنی ژیانی زیاتر لە شەش ملیۆن کەسی هەرێم.

خەونێکی نەمرە و خاوەنداری و موڵکداری دەخوازێت!