ئەمڕۆ 20ـى تەمموز و 55 ساڵ لەمەوبەر بۆ یەکەمجار مرۆڤ پێی نایەسەر روى مانگ و بەوهۆیەوە ئەمڕۆ وەک رۆژى جیهانیی مانگ دیاریکراوە، لە ئێستادا ژمارەیەکى زۆر لە وڵاتان و کۆمپانیا جیهانییەکان چاویان لەسەر ئەوەیە کامیان زۆرترین زانیارییان لەسەر سامانەسروشتییەکانى سەر روى مانگ دەستبکەوێت و کۆنتڕۆڵى بۆشایی ئاسمان بکەن، ئایا زەوى ئامادەیە بچێتە سەردەمى دۆزینەوەکانى سەر مانگ؟ مەترسییەکان چین  ئەگەر وڵاتێک پێش ئەویتر ببێتە خاوەنى دۆزینەوە نەزانراوەکانى سەر روى مانگ؟ ئایا هەر بەڕاست مرۆڤ بێزار بوە لە ناکۆکییەکانى سەر زەوى و ئامادەیە شەڕ بگوازێتەوە بۆسەر روى مانگ؟

وەرگێڕانى: باڵا ئاکۆ

ئەمساڵ وێنەى وڵاتى چین لەسەر روى مانگ بڵاوکرایەوە، ئەمەش بوە چوارەم جار ئەو وڵاتە بگاتە سەر مانگ، بۆ یەکەمجاریش ئەو وڵاتە گەیشتە دورترین شوێنى سەر روى مانگ و بەشێک لە خۆڵ و بەردى هێنایەوە بۆسەر زەوى.

لەماوەى 12 مانگى رابردودا، کەشتى ئاسمانیی هیندستان و یابانیش چونەسەر مانگ، لە مانگى شوباتیش کۆمپانیاى "ئەنتویتف میشنز"ـى ئەمەریکى بوە یەکەمین کۆمپانیاى کەرتى تایبەتى ئەو وڵاتە کە کەشتى ئاسمانیی بنێرێت و چەند کۆمپانیایەکیش لە رێگەدان ئەو ئەرکە جێبەجێ بکەن.

لە هەمانکاتدا کۆمپانیاى ناسا دەیەوێت جارێکى دیکە بەربەستى ناردنى مرۆڤ بۆسەر روى زەوى بشکێنێتەوە و بۆ ئەو مەبەستەش ژمارەیەک کەشتیوانى پرۆگرامى "ئارتیمیس" ئامادەن تا ساڵى 2026 لەسەر روى مانگ بنیشنەوە، چینیش دەڵێت تا ساڵى 2030 مرۆڤ دەنێرنەسەر روى مانگ و ئەم ناردنەش تەنها سەردانێکى کورت نابێت و بنکەى هەمیشەیی لەوێ دەکاتەوە.

ئەم هەوڵانە بە گشتى ئاسایی و زانستین، بەڵام مەترسییەکە لەوێدایە کە ململانێ سیاسییەکانى نێوان وڵاتان بگوازرێتەوە بۆسەر روى مانگ و لەوبارەیەوە جاستن هۆلکۆم، پسپۆڕى زانستیی زەویناسى لە زانکۆى کەنساسى ئەمەریکا دەڵێت:" لەماوەیەکى زۆر نزیک و خێرادا پەیوەندییەکانمان لەگەڵ مانگدا گۆڕانکاریی ریشەیی بەخۆیەوە دەبینێت".

دەشڵێت: خێرایی ئەم دۆزینەوانەى سەر روى مانگ هەمو ئەو یاسایانەى تێکشکاندوە کە لەوبارەیەوە دانراون".

ئایا هیچ دەوڵەتێک مافى ئەوەی هەیە خاوەندارێتى مانگ بکات؟

بەپێی رێککەوتنى نەتەوەیەکگرتوەکان لە ساڵى 1967 "هیچ دەوڵەتێک مافى خاوەندارێتى مانگى نییە" بەپێی رێککەوتنەکە بۆشایی ئاسمان موڵکى هەمو وڵاتانە و هەر دۆزینەوەیەکیش پێویستە لەپێناو خزمەتکردنى مرۆڤایەتیدا بەکاربهێنرێت.

سەربارى ئەم رێککەوتنەش، کە بە روکەش لە رێککەوتنێکى ئاسایی و ئاشتیانە دەچێت، بەڵام لە پشتییەوە هیچ هەماهەنگییەک نەبوە، بەڵکو کێبڕکێ سیاسییەکان رۆڵیان تێیدا هەبوە بەتایبەتیش لەکاتى جەنگى سارددا.


ئەم کێبڕکێ سیاسییە بەتایبەت لە کاتى جەنگى ساردى نێوان ئەمەریکا و یەکێتى سۆڤیەت، مەترسیی ئەوەى دروستکرد کە بۆشایی ئاسمان ببێتە گۆڕەپانى جەنگى سەربازیی و گرنگترین بەشى رێککەوتنەکەش ئەوەبو رێگریی لە هەر وڵاتێک بکرێت کە چەکى ئەتۆمیی بنێرێتەسەر روى مانگ، 100 وڵات واژۆیان لەسەر ئەو رێککەوتنە کرد، بەڵام جەنگى ئێستا لەگەڵ ئەوکات جیاوازیی هەیە.

ئێستا ناکۆکییەکە تەنها لەنێوان وڵاتاندا نەماوەتەوە، بەڵکو بوەتە پێشبڕکێیەکى کراوەى نێوان کۆمپانیاکانى کەرتى تایبەت، لە کانونى دوەم کۆمپانیایەکى کەرتى تایبەتى ئەمەریکا ئاشکرایکرد کە پاشماوەى مرۆڤ و نمونەى دى ئێن ئەى و خواردنەوە گازییەکان دەباتە سەر مانگ، بەڵام بەهۆى لێچونى سوتەمەنییەوە پرۆژەکەیان شکستى هێنا، بەڵام ئەم هەنگاوە بوە هۆى دروستبونى گفتوگۆ و ناکۆکى پەیوەست بە دەقى رێککەوتنى تایبەت بە بۆشایی ئاسمان، بەوەى چۆن ئەکرێت ناردنى خواردنەوە وزە بەخشەکان بۆسەر روى مانگ بکەوێتە خزمەتى مرۆڤایەتییەوە.

 لەوبارەیەوە، میشال هانلۆن، پارێزەرى تایبەت بە بوارى بۆشایی ئاسمان و دامەزرێنەرى رێکخراوى "بۆ تەواوى مرۆڤایەتی" رایگەیاند؛ دەستمان بە ناردنى کەلوپەل کردوە بۆسەر روى مانگ، تەنها لەبەر ئەوەى کە دەتوانین و هیچ هۆکارێکى  لۆجیکیمان نییە".

وتوشیەتى:" ئێستا مانگ کەوتوەتە ژێر دەستمان و ئێمەش دەستمان کردوە بە تێکدانى".

ئەم کێبڕکێیەى وڵاتان و کۆمپانیاکان دەیکەن بۆ گەیشتن بە روى مانگ بێ هۆکار نییە، سەرکەوتنى هەر وڵاتێک لەو بوارەدا پاڵپشتییەکى دارایی دەداتێ، لەڕێی پەرەپێدان و دروستکردنى هەلیکار لە بوارە داهێنەرانییەکاندا، بەڵام کێبڕکێی گەیشتن بە مانگ خەڵاتێکى گەورەترى هەیە بۆ وڵاتەکە ئەویش سامانەسروشتییەکانە.

لەگەڵ ئەوەى روى مانگ لە تۆپەڵە بەردێکى بێ سود دەبینرێت، بەڵام چەندین کانزاى جیاواز و دەگمەنى تێدایە، ئاسن و تیتانیۆم و هیلیۆم کە لە زۆرینەى پیشەسازییەکاندا بەکاردێت، لە دروستکردنى ئامێرە بەهێزەکان تا کەرەستە پزیشکییەکان.

بەپێی پێشبینییەکان، بەهاى ئەو سامانانەى کە لەسەر روى مانگ هەیە بە ترلیۆنان تا کوادریلیۆنان دۆلار دەخەمڵێنرن، ئەمەش ئەو تیۆرییە شى دەکاتەوە کە بۆچى گەیشتنەسەر مانگ هێندە گرنگە، چونکە پارەیەکى زۆرى تێدایە، بەڵام توانا مرۆییەکانى مرۆڤ جارى لەو ئاستەدا نییە ئەم سامانەسروشتییانە بهێنێتەوە سەر روى زەوى.


لە ساڵى 1979 رێککەوتنى نێودەوڵەتى بڕیاریدا کە هیچ وڵات و رێکخراوێک بۆى نییە ببێتە خاوەنى سامانەسروشتییەکانى سەر روى مانگ، بەڵام ئەم بڕیارە لایەنگریی زۆرى نەبو، تەنها 17 دەوڵەت رازى بون، هیچ یەک لەو 17 دەوڵەتەش ئەو وڵاتانەن نین کە هەوڵى چونەسەر مانگ دەدەن لەنێویشیاندا ئەمەریکا.

ئەوەى جێی سەرنجە ئەوەیە، ئەمەریکا ساڵى 2015 بڕیاریدا کە رێگە بە هاوڵاتییان و کۆمپانیاکان بدات ماددەکانى بۆشایی ئاسمان دەربهێنن و بیفرۆشنەوە، لەوبارەیەوە میشال هانلول دەڵێت: ئەم بڕیارە ناڕەزایەتییەکانى کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى بەرزکردەوە، بەڵام وردە وردە وڵاتانى دیکەیش شوێنپێی ئەمەریکایان گرت و یاساى هاوشێوەیان دەرکرد لەنێویشیاندا لۆکسمبۆرگ و ئیمارات و ژاپۆن و هیندستان.

ئەوەى جێی سەرنجە، ئەم وڵاتانە تەواوى هەوڵەکانیان بۆ دۆزینەوەى ئاوە لەسەر مانگ، لەوبارەیەوە سارا راسل، مامۆستاى زانستە ئاسمانییەکان دەڵێت: دواى ئەوەى زانایان لێکۆڵینەوەیان لەسەر ئەو بەردانە کرد کە لەلایەن کەشتیوانانى ئەپۆلۆ هێنرایەوە سەر زەوى بۆیان دەرکەوتوە کە مانگ بەتەواوەتى وشکە،  دەشڵێت: شۆڕشێک لە زانیارییەکانمان لە 10 ساڵى رابردو تۆمار کرد ئەویش بە دۆزینەوەى ئاو لەنێو کریستاڵى فۆسفاتەکاندا، لە جەمسەرى مانگیشدا ئەگەرى بونى ئاوى بەستو هەیە، بەڵام بەردەوام لە خۆر دورە و ناتوێتەوە.

ئەم ئاوەى لە جەمسەرى مانگ هەیە، دەکرێت کەشتیوانان بۆ خواردنەوە بەکارى بهێنن، دەکرێت بۆ دروستکردنى ئۆکسجین بەکاربێت یاخود لە بەرهەمهێنانى سوتەمەنیی بۆ رۆکێتەکان بە تێکەڵکردنى لەگەڵ هایدرۆجین و ئۆکسجین، ئەمەش رێگەیان دەدات بە ئاسانى لە مانگەوە بچنە مەریخ.

ئیستا ئەوەى بوەتە جێی مەترسیی ئەوەیە؛ دۆزینەوەکانى بۆشایی ئاسمان و رێگەدان بە دەوڵەتان و کۆمپانیا سەربەخۆکان و پێشێلکردنى رێککەوتنە نێوەدەوڵەتییەکانى تایبەت بە بۆشایی ئاسمان، ببێتە سەرهەڵدانى شەڕێکى نوێی نێوان زلهێزەکان، ئەوەى ئێستا هەمو وڵاتان لەسەر ئەو روبەرە فراوانەى مانگ چاویان لەسەرە ئەو شوێنەیەتى کە گومانى بونى ئاوى لێدەکرێت، ئەگەر لە داهاتودا هەر وڵاتێک توانى لەو شوێنە بنکەى هەمیشەیی بکاتەوە، دۆخى سەر زەوى چى لێدێت؟ چى رێگر دەبێت وڵاتانى دیکە لە تەنیشتییەوە بنکە نەکەنەوە و مانگیش نەبێتە گۆڕەپانێکى دیکەى شەڕى مرۆڤەکان؟