ئابوری تورکیا لە کێشەدایە، بەرزبونەوەی هەڵئاوسان و داڕمانی لیرەی تورکی    پاڵی ناوە بەملیۆن تورکەوە بەرەو قەیرانی دارایی، جگە لەوە زیانی گەیاندوە بە کارگەکان و جووتیارەکان و .. هتد، لەسەرتاسەری تورکیادا. ئێستا دوو لەسەرسێی خەڵکی تورکیا تیدەکۆشێ بۆ ئەوەی پارەی نان پەیدا بکات لەگەڵ پارەی کرێى ئەو شوێنەی تێیدا دەژی.

 بە پێێ (سەنتەری یۆنیلیم) بۆ توێژینەوەی کۆمەڵایەتی، ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی  کە خە ڵك تووشی(نەخۆشی بیروهۆشی) و قەرزێکی زۆرببن. بەڵام هەموو کاتێك وانەبووە، ئابوری تورکیا لە دوو دەیەی ڕابردوودا هێواشبۆتەوە، بەڵام دوای بازی داوە لە ساڵی (2002-2021 ) تێکڕای گەشەی ناوخۆ (5.8%) بووە گەشەکی زۆر باشبووە. 

کەواتە هەڵەکە چی بوو؟
 شكاندنی پێچاوپێچی لیرەی تورکی. Devaluation Spiral

 ئەگەر لە هەرکەسێک بپرسیت کە  هەموو ساڵێک دەچیت بۆ تورکیا، دەڵێت لیرەی تورکی کێشەی هەیە، کە لەساڵی 2013 لەسەرخۆ دەستیپێکردوە داکشان، لە (12) مانگی ڕابردوودا و بەتایبەت لە مانگی ئۆکتۆبەری 2021دا یەک دۆلارى ئەمریکی نزیکەی 8 لیرە بووە، بەڵام لە ئۆکتۆبەری 2022 دا نزیک بۆتەوە لە 19 لیرەی تورکی .

 یەکێک لەئەنجامی سەرەکی ئەم دابەزینەی لیرەی تورکی (هەڵئاوسانە) لەگەڵ هۆکاری تردا .

 لە کاتیکدا کە بەهای دراوی ووڵات دادەبەزێت ئەو شتومەکانەی کە لەدەرەوە هاوردە دەکریت گرانتر دەکەوێت. وەک ووزەو کەرەسەی خاو تکەنەلۆژیا، ئەمەش بۆتە هۆی بەرزبونەوەی هەڵئاوسان، بەرزترینیانە لە ئەوروپادا.

 دەزگای ئاماری تورکیا لە ڕاپۆرتی مانگی ئۆکتۆبەردا بەرزترین ڕیژەی هەڵئاوسانی تۆمارکرد کە گەیشتە (85.51%) بەرزترین ڕیژە بوو لە 24 ساڵی ڕابردوودا. دەزگایەکی شیکەرەوەی سەربەخۆبە ناوی ENGA ڕایگەیاند: ڕێژەی هەلئاوسانی ئەمساڵ لەڕاستیدا( 176%)  بووە لە مانگی پێشوودا.

 بیزنسی تورکی زەبری قورسی بەرکەوتوە بەهۆی دابەزینی لیرەوە. ئەمەش بۆتە هۆی بەرزبونەوەی تێچووی بەرهەم، لە کاتێکدا کرێی کارکردن لەکاتی  خەرجکردندا بەهۆی نرخە بەرزەکانەوە کەمتر شتومەک دەکات بۆ کڕێن.

دۆخەکە خراپترە بۆ ئەو کەسانەی کە پڕۆفێشناڵن دکتۆر (سیم ئۆیڤات)مامۆستای ئابوری لەزانکۆی (گرینچ)، ووتی ئەمە کارەسات دروست دەکات و دەبێتە هۆی لەدەستدانی ئەقڵەکان و کەمبونەوەی مێشکە باشەکان، هەوەها دەبێتە هۆی ئەوە زیانی گەورە بە ئابوری تورکیا بگەیەنێت لەداهاتوودا. لە کاتێکدا کە کار لەدەست دەدرێت و بیزنسەکان دادەخرێن، ئەم ئەقڵە باشانە دەیان توانی کار بڕەخسێنن.

 ئابوری زۆر گەرم 
 د.ئۆیڤات ئاماژەی بەوەدا هەر لە سەرەتاوە ئەو گەشە ئابورییەی کە لە دەیەی رابردوودا لە بنچینەدا راست نەبوو.  چونکە کێشەی قوڵ هەیە لە پەیکەرەی ئابوری تورکیادا، ئەمەش بەردەوام كورتهێنانی دروستکردوە لە (هەژماری جاری) حکومەتی تورکیادا، هەروەها (ڕێژەی سوودی بانکی) لە کاتێکدا کە ئابوری بەخێرای گەشەی دەکرد، بانکی ناوەندی سوودی بانکی بەرزدەککردەوە بەخێرای، بۆ ئەوەی ئابوری خاوبێتەوە، لەکاتێکدا بەرزکردنەوەی ڕێژەی سوودی بانکی واتە کەمکردنەوەی چالاکی ئابوری.

 لە تورکیادا هەندێ جار پێچەوانەکەی رویداوە، رێژەی سوودی بانکی نزم بووە  لەلایەن بانکی ناوەندییەوە، ئەمە وایکردوە ئابوری لە کۆنتڕۆڵ دەربچێت.

  تیمەسی ئاش، شارەزا لە ئابورییە  تازە پێگەیشتوەکاندا  لە دەزگای دارایی (Blue Bay) دەڵێت: ئابوری تورکیا هەمیشە ئابوریەکى زۆر گەرمە. گەشەی زۆرە. داخوازی زۆرە. هاوەردەی  زۆرە،  هەموو  شتێک  زۆر گەرمە.

 متمانە بەئابوری تورکیا هەبوو، بەڵام دوای بەرەو داڕمان ڕۆیشت ئەنجامەکەی  بەهۆی ڕاکێشانی پارەی بیانی و پارەی ناوخۆ، هاتنە دەرەوەی وەبەرهێنەران لە بازاڕی تورکیا بەهۆ  دابەزینی زۆری لیرەی تورکییەوە .

 رێژەی سوودی بانکی نزم  کە بە تێگەیشتنی ئەردۆگان داوای دەکات پێچەوانەی یاسای ئابورییە بۆ (Monetary Policy) واتە (پۆلیسی نەختینە و سوودی بانکی).


 ئەردۆگان لە پێشوودا هەڵبژاردنەکانی بردووە بەهۆی ئەوەی کە پارەیەکی زۆری خستە بازاڕەوە، بە ڕیژەیەکی سوودی بانکی نزم بەڵام لە کۆتایدا دەبێت باجەکەی بدات .

 ڕێژەی سوودی بانکی نزم ئەمە بەقازانجی خاوەنی  پڕۆژەکانی بیناسازی بوو  کە پشتیوانی  (ئاک پارتیان ) دەکرد، ئەمەش بۆتەهۆی قازانجی گەورە بۆ خاوەن پڕۆژەکان لە ئەنجامی قەرزە هەرزانەکانەوە کە وەریاندەگرت. هەروەها  باکگراوندی ئیسلامی کە ئەردۆگان هەیەتی  (تیمسی  ئاش ) ووتی :  یەکەم  کەس بوو کە  قوتابخانەی خویندی ئیسلامی کردەوە وە هەورەها  کلتوری ئیسلامی وەرگرت  بەرامبەر( بەسوو) واتە پارەدان بەسوو .  کەوابیر دەکاتەوە کە  پارەدان بەقەرز بەرامبەر بەسوو وەگرتن حەرامە. لە کۆتایدا  ئەم شتانە وایان کردوە بەیەکەوە کە ئەم دۆخە ڕووبدات .

 بۆ چی شتەکان نا گۆڕێن  
 بەرپرسەکان دەزانن چی ڕوو ئەدات، بە بەردەوامی ڕەخنەیان گرتوە  لە بارەی  دۆخەکەوە،هەرچەندە لە  هیچ ووڵاتێکی تری ئابوری پێشکەوتودا ئەمە ڕوو نادات . بانکی مەرکەزی تورکیا سەربە خۆ نیە ،  بۆ بەرپرسەکانی بانکی ناوەندی زەحمەتە بتوانن کێشەکە چارەسەر بکەن ، ئەردۆگان  دۆخەکەی خراپترکردوە    تائێستا چەند وەزیرێکی دارایی و بە ڕێوبەری بانکی ناوەندی  دەرکردوە لە پۆستەکەیاندا ،  لە بنچینەدا ئەو بەرپرسانە بەرامبەر  بە سیاسەتی دارایی و ئابوری ئەردۆگان   وەستاوەنەتەوە.
   ئەردۆگان خەڵکی تر تاوانبار دەکات  ، وە کۆمەڵیک خەڵک دەوری ئەردۆگانی داوە  کە ئەوانە  تەنها  ( بەڵی )ئەکەن بۆ ئەردۆگان وەک سوڵتانێک وایە  بەڵام لە جلو بەرگی نوێدا .
 مەرکەزیەتی دەسەڵات لە دەستی ئەردۆگاندا بۆتە دڵی کێشەکە ،  لە   10 ساڵی یەکەمی  بەرێوبەرایەتی ( ئاک پارتی)  دا پۆڵییسی (ئەرسۆدۆکسیان) هەبوو واتە لاسایکردنەوەی  سیاسەتی ئابوریان  بەڕێوە ئەبرد ،  هەموو شتێک باش بوو  ( تیمەسی ئاش ) ووتی  بەڵام ئێستا تەنها ئەردۆگان هەموو شتێکە دەسەڵاتەکانی تر کراونەتە دەرەوە  و بێدەسەڵات کراون .
 ئێستا بەرپرسیاریەتی و لێپرسینەوە نەماوە.
 ئەردۆگان و  ئاک پارتی لە ڕاپرسیدا  ئێستا کە ئەکرێت لە ناو تورکیادا دەنگەکانیان زۆر دابەزیوە،  بە هۆی ئەوەی کە ئابوری تورکیا  دۆخەکەی زۆر خراپە .  وە لەدەستدانی 2 شاری زۆر گەورە  ئەستنبوڵ و ئەنکەرە لە هە ڵبژاردنەاکنی  ساڵی2019دا .  دیارە
کە خەڵك زۆر بێزارە . ئەبینن کە چۆن  ستاندەری ژیانیان دائەبەزێت ڕۆژانە  ( تیمسی  ئاش ) ووتی .  بڕیاردان لەسەر ئەردۆگان  ئەوەندەی نەماوە لەساڵی 2023دایە،   لە تورکیا  ئەبێت هەڵبژاردن بکرێت ،  ئیستاش ئەردۆگان  ئەتوانیت  دۆخەکە هەڵگێڕیتەوە  بە بەکارهێنانی  خەرجیە گشتیەکان . ئەوەش  وە ک پارە زیاترکردن بۆ   خانە نشینان و ئەوانەی کە  بەرنامە کۆمەڵایەتیاکان دەیانگرێتەوە   وە هەروەها  زیادکردنی موچەی فەرمانبەرانی  کەرتی گشتی ،  بە دڵنیایەوە ئەردۆگان بودجەی گشتی بەکار  ئەهێنێت بۆ ئەو چین و توێژانەی  کە دەنگی پێئەدەن  بۆ ئەوەی هەڵبژاردنەکان  بەرێتەوە.

  لە مدوایەدا بە یاسا کە مترین موچەو هەقدەستی کارکردنی لە کاتژمێرێکدا  بەرزکردەوە لە نجامی بەرزبونەوەی ئەو هەڵئاوسانە زۆرەی کە هەیە لە تورکیادا.

 ئێستاش گەشبینی نیە بۆ هەڵبژاردنەوەی ئەردۆگان ئەگەر پۆلێسی ئابوری نەگۆڕێت.

  کارێکی قورسە بۆ پێشبینی کردنی ئەنجامەکانی هەڵبژاردن، بەڵام  هەڵبژاردنی ئەمجارە  وەک شەرێکی قورس وایە بۆ ئەردۆگان بە بەراورد بە 20 ساڵی رابردوو نیشانەکان زۆرن، ئەردۆگان زۆر لەدەستدەدات.  تیمەسی ئاش ووتی  "دۆخەکە سەرنج ڕاکێش دەبێت".

 ریسکی بۆ شایی بازرگانی  گەورەتر دەبێت
  کورتهێنانی بازرگانی تورکیا  گەورەتر بووە لە مانگی  تشرینی دووهەمی ئەمساڵدا. ئەمەش زیاتر فشار دەکاتە سەر  ئەردۆگان  کە  گۆڵی ئەو پشتبەستنە بە زیادکردنی هەناردە بوو تا کێشە ئابورییەکەی چارەسەر بکات.  هەناردە بەڕێژەی (1.9%)  بەرزبۆتەوە  بۆ (21.9 ملیار ) دۆلار، بەپێی داتا سەرەتاییەکانی وەزارەتی بازرگانی تورکیا بۆ مانگی تشرینی دووهەمی ئەمساڵ، رێژەی  گەشە هێواش بۆتەوە لە 5 مانگی ڕابردوودا  کە ژمارەی پاپۆڕە  بار هەڵگرەکانی هەناردەی  شتومەکی تورکیا بۆ بازاڕەکانی دەرەوە  کەمیکردوە. بەڵام لە هەمان کاتدا هاوردە زیادیکردوە بە ڕیژەی (14%)  بۆ (30.7 ملیار) دۆلار  بە هۆی هاوردەیەکی زۆری نەوت گازەوە لە ڕوسیا  کە سەرچاوەی وزەی تورکیایە،   بەمەش کورتهینانی بازرگانی لە مانگی تشرینی دووهەمی ساڵی 2022 گەیشتۆتە  8.8 ملیار دۆلار، واتە ئەگەر بەروارد بکرێت بەساڵی ڕابردوو کورتهینانی بازرگانی بە ڕێژەی ( 62%) بەرزبۆتەوە بەبەروارد بەهەمان مانگی ساڵی ڕابردوو. لە 11 مانگی رابردوودا بە رێژەی (154%) بەرزبۆتەوە کورتهینانەکە گەیشتۆتە ( 99.9 ملیار دۆلار ).
 هێواشبونەوەی مەکینەی دروستبونی شتومەک بۆ هەناردەی تورکیا وای لە بیزنسەکانی تورکیا کردوە  کە  گلەی بکەن لە ئەردۆگان. دیارە ئەردۆگان چەند رێگایەکی گرتۆتە بەر بۆ ئەوەی زیاتر لیرەی تورکی لەوە زیاتر دانەڕمێت.

مستەفا  گوڵتیپ، سەرۆکی ئەنجومەنی هەناردەکارانى تورکیا ووتی: دەبێت  بەهای لیرەی تورکی بڕوات لە گەڵ ڕێژەی هەڵئاوسان کە (85.5%)، واتە زیاتر بە های لیرەی تورکی دابەزێت.

ماریک ڕاسکۆ، یەکێک لە شیکەرەوەکانی دراو لە  بانکی  Barclays Plc ووتی تا کۆتایی ساڵی 2022 پێویستە لیرەی تورکی (11%) دابەزێت تاکو بتوانێت بەربەرەکانی بازرگانی بکات .