وەک دەزانین نەوت مەکینەی ئابوری جیهانە، لەبەر ئەمەش نرخی ئەم کاڵایە هەمیشە کاریگەری تەواوی هەیە بەسەر ئابوری جیهانەوە.

بە بەرزبونەوەی نرخەکەی زیان بەوڵاتانی هاوردەکاری نەوت دەگەیەنێت،  بەنزمبونەوەی نرخەکەشی کاریگەری خراپ لەسەر ئابوری وڵاتانی بەرهەمهێنەری نەوت دادەنێت. بۆیە باشترین نرخ بۆ نەوت ئەوەیە کە بتوانێت باڵانسی ئابوری جیهان بکات. بەڵام کۆمەڵێ فاکتەری گرنگ هەیە،  کە کاریگەری تەواو دەکەنە سەر نرخی ئەم کاڵا گرنگە لەجیهاندا.

ئەو فاکتەرە گرنگانەشی کە لە ئێستادا کاریگەری تەواویان هەیە بەسەر بەکاربردنی نەوت و دابەزینی نرخی نەوت بریتییە لە، هۆکارانەی خوارەوە:

1/ ڤایرۆسی کۆرۆنا (کۆڤید_19)، ئەم ڤایرۆس و پەتایە، وایکردوە فاکتەری خواست و  خستنە روو  لە ئێستادا  تێبینیەکی زۆری لەسەر بێت،  لەبەر ئەوەی ئێستا لەجیهاندا خستنەڕوو زیاترە لە خواست، ئەوەش بە هۆی  ڤایرۆسی کۆرۆناوە، ئەم ڤایرۆسە تاڕادەیەک  جوڵەی سەر زەوی و ئاسمان و دەریای  کەمکردۆتەوە، ئەمەش بۆتە هۆکاری کەمکردنەوەی بازرگانی و وەستانی کارکردن لە کارگەکان و ئۆفیسەکان، بەمجۆرە رێژەی بەکاربردنی نەوتیش کەمبوەتەوە.
لە ئێستادا  پەتای کۆڤید -19،  جارێکی تر ژمارەی توشبوان لەسەر ئاستی جیهان بەرەو هەڵچونی زیاتر دەبات، بەتایبەت لەسەر ئاستی ئەو وڵاتانەی کەخاوەن ئابوری گەورەن لەجیهاندا وەک (ئەمریکا، هیندستان و بەریتانیا و هەندێ وڵاتی تر).

هەروەها  بەهۆی هاتنی  وەرزی پایز و زستانەوە،  پەتای ئەنفلۆنزاش زیاد دەکات، بۆیە پێشبینی دەکرێت لەداهاتویەکی نزیکدا جارێکی تر ئابوری ووڵاتان دابخرێتەوە، ئەمە کاریگەری تەواوی دەبێت لەسەر بەکاربردن و نرخی نەوت لەجیهاندا.

2/ کاریگەریەکانی ڕێكخراوی، ئۆپێک پڵەس و نەوتی بەردینی ئەمریکی،  وەک پێویست نەبوە، ئەوەش  بە هۆی ئەو زیادکردنی بەرهەمەی ئۆپێک پڵاسەوە، کە لە مانگی  ئابەوە (2) ملیۆن بەرمیلیان زیادکردوە، ئەمەش لەوەدەچێت زیاتربێت لە پێویستیەکانی بازاڕ، لە ئێستاشدا ڕێژەی کەمکردنەوەی بەرهەم تەنها (7.7) ملیۆن بەرمیلە.

3/ بازاڕی پشکەکان زۆر بەرزە، ئەمە لەگەڵ واقیعی ئابوری جیهاندا ناگونجێت، ئەوەی کە تائێستا بازاڕی بەرزکردبوەوە، ئەو پاکێجانەی هاندان و ژیانەوەی ئابوری  بوە، لە ئەمریکا و بەرتیانیا و ئەوروپا بە گشتی.
ئێستا کە بازاڕی پشکەکان لە چەند هەفتەی ڕابردوودا دەستیان بە فرۆشتن کردوە، بۆیە هەموو سێکتەرەکانی ئابوری  بەیەکەوە دەفرۆشرێن،  بەمەش سێکتەری وزە کە نەوتە؛ دەفرۆشرێت و نرخەکەی دادەبەزێت.

4/ زریانیەکانی (لۆراو بیتا) لە ئەمریکا، ئەمەش کاریگەری هەیە لەسەر داخستنی  پاڵاوگەکان و وەستانی جوڵە و کەمکردنەوەی بەکاربردنی نەوت.

5/ هەڵبژاردنەکانی ئەمریکا کاریگەری تەواوی هەیە، چونکە  تائێستا  وەبەرهێنەران ناتوانن، بڕیاربدەن کە کاندیدی کام حیزب لە ئەمریکا دەیباتەوە لە هەڵبژاردنەکاندا، ئەمەش نادڵنایاییەکی زۆریداوە، بە وەربەرهێنەران لە بازاڕەکانی جیهاندا.

6/  دەسپێکردنەوەی بەرهەمی نەوتی لیبیا، لە  ئەنجامی ڕێکەوتنی هێزەکانی ئۆپۆزسیۆن و حکومەتی لیبیا کە ڕێگا بدات بەوەی، لە ڕۆژهەڵاتی وڵاتەوە  جارێکی تر نەوت بگوێزرێتەوە، چاوەڕێدەکرێت لە چەند ڕۆژی داهاتودا بەرهەمەکەی بۆ نزیکەی (300) هەزار بەرمیل بەرزبێتەوە.

7/ نادڵنیای لە بازاڕدا، بەهۆی کۆڤید -19 و ئەنجامی هەڵبژاردنەکانەوە،   وەبەرهێنەران پەنا دەبن بۆ دۆلاری ئەمریکی وەک بەهەشتێکی سەلامەتی لەبازاڕدا، ئەمەش هێز دەدات بەدۆلار، ئەوکاتە نرخی نەوت نزمدەبێتەوە.

 نەوت کەی بەرزدەبێتەوە؟
بەرزبونەوەی نرخی نەوت پەیوەندی  هەیە  بە دو فاکتەریی زۆر گرنگ لە مەودای زۆر نزیکدا ئەوەش:
1/ دۆزینەوەی ڤاکسین بۆ ڤایرۆسی کۆرۆنا، ئەمەش دەبێتە هۆی کاردانەوەیەکی پۆزەیتڤ، بۆ بەرزبونەوەی نرخی نەوت و بازاڕی پشکەکان.

2/ دووبارە هەڵبژاردنەوەی دۆناڵد ترەمپ بە سەرۆکی ئەمریکا، ئەمەش بەهۆی پۆڵیسیەکانی ترامپەوە، چونکە ترامپ باج کەمدەکاتەوە. ئەمەش یارمەتی  زیادکردنی  بەکاربردن دەدات،  یارمەتی ئەوەش دەدات کە نرخی نەوت بەرزبێتەوە بە رادەیەکی مامناوەندی.

نوسینی: ئەنوەر کەریم 
 ژوری توێژینەوەکانی گۆڕان – گۆشەی ئابوری