نوسینى/ ئەنوەر کەریم

بڕیارەکەی دادگای فیدڕاڵی عێراق بە نادەستوریبونی یاسای  نەوت و گازی هەرێم لە 15-2 - 2022 بوە هۆی هێنانی بڕیاری دادگای (ناوبژیوانی پاریس) بە دوایخۆیدا لە ئەنجامدا لە (25-3- 2023 ) دا هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان وەستاوە. ئەم بڕیارە تەنها بڕیارێکی سیاسی بو لە دادگای فیدڕاڵی عێراق دەرچوە، بە بێ ئەوەی هیچ بنامایەکی ئابورییانەی هەبێت بە ئەقڵیەتی ئابوری ئەم بڕیارە درابێت، زیاتر بڕیارێکە  لەسەر   پاڵنەری مەزهەبی و ئیسنیکی دراوە، زیانەکانی ئەم بڕیارە:

1-خەڵكی هەرێمی کوردستان بە گشتی زیانیانکردوە
2-حکومەتی هەرێمی کوردستانزیانی کردوە
3-کۆمپانیاکانیوەبەر‌هێنەری نەوت لە هەرێمی کوردستان
4-حکومەتی تورکیا
5-حکومەتی عێراق
6-بەهای دیناری عێراقی کە تائیستابانکی ناوەندی بۆی کۆنتڕۆڵ ناکرێت، پێش بڕیارەکە مانگەنە نزیکەی 1 ملیار دۆلار داهاتی نەوت دەگەڕایەوە بۆ ناو هەرێمی کوردستان و ئەم پارەیەش لە بازاڕەکاندا بەشێکی زۆری دەگۆڕایەوە بۆ دیناری عێراقی واتە خستنەڕوی دۆلار زیادی دەکرد تاڕادەیەکی باش بەهای دینار کۆنتڕۆڵ کرابو، ئیستا عێراق سەرەڕای دابەزینی بەهای دینار بەفەرمی و زیاندان لە ئابورییەکەی عێراق کە بۆی چارەسەر ناکرێت .خەڵکی هەرێم باجی ئەمبەهای دینارە دەدەن کە عێراق بەرپرسە لە سیاسەتی نەختینەیی وڵات، کەواتە تا ئێستا سیاسەتی(دۆڕاو ، دۆڕاو ، دۆڕاو ، دۆڕاو) پیادە دەکرێت زۆر دوورە ئەم دۆڕاوانە لە دۆڕاندن بوەستن وبەرەو براوە بڕۆن.

  کێشە ئاڵۆزەکان:
1-عێراق و کۆمپانیا وەبەرهینەرەکانی نەوتی هەرێم
 ئێستا کۆمپانیاکانی وەبەرهێنەری نەوت لە هەرێمی کوردستان دەبێت لەگەڵ عێراق مامەڵە بکەن، ئەوەی عێراق دەیەوێت لە بودجەی ئەمساڵدا کە دوورە لە (بازرگانی و وەبەرهێنان)ـەوە ئەم بودجە گەورەیەی کە گومان هەبێت لەسەری کە تەنها بودجەی عێراقبێت بڕی ( 6 ) دۆلاری بۆ بەرهەمهێنانی نەوت تەرخان کردوە کە گرێبەستەکانی نەوتی هەرێم جۆری  (گرێبەستی بەشدارین لە بەرهەم) ئەگەر عێراق بیەوێت بەم  ( 6) دۆلارە کۆمپانیاکان بخاتەوە کار ئەوە مەحاڵە ،  بە پێی گرێبەستەکانی هەرێم هەر کێشەیەک  دروستبێت کە کاریگەریی  لەسەر مۆدێلی بازرگانی ئەو  کۆنتراکتانە بکات وەک لە  مادەی (42.1) لە گرێبەستەکانی هەرێم و  کۆمپانیاکاندا هاتوە،  لە بڕگەی  B))  لە هەمان ماددە-دا تەنانەت دوای 60 رۆژ دەتوانن بڕۆنە  دادگای ناوبژیوانی لەندەن ئەگەر کێشەکان لە ناوخۆدا چارەسەر نەکران ، عێراق ناتوانێت بە‌هیچ شێوەیەک فشار بکاتە سەر کۆمپانیاکان، چونکە دەبێت باجەکەی بدات بۆیە تائیستا نەیتوانیوە هیچ فشارێک بکات.

هەروەها عێڕاق دەبێت ئەو پارانەی کە حکومەتی هەرێم  قەرزداری کڕیارانی نەوتی هەرێمن و قەرزەکانی کۆمپانیا وەبەرهێنەرەکانی نەوتی هەرێم  چارەسەر بکات  بۆیە. راستکردنەوەی ئەم  بابەتە چارەسەرکردنی زۆر قورسە .

2-کێشەی عێراق و تورکیا
عێراق  داوای بری ( 1.470( ملیار  دۆلار دەکات  لە تورکیا بە ناوی ئەوەی ئەو کۆنتراکتەی لەگەڵ عێراقدا  بۆ گواستنەوەی نەوت شکاندوە، هەرچەندە داوایەکی تری عێراق هەیە لە  دادگای ناوبژیوانی پاریس بۆ ساڵی ( 2018-2022) ئەم داوایە تا ئێستا بڕیاری لەسەر نەدراوە و بەرامبەر بەمەش تورکیا لە داگای  واشنتۆن داوایەکی لەسەر عێراق تۆمار کردوە و دەڵیت کۆمپانیا تورکییەکان شایستەکانیان  لە حکومەتی هەرێم وەرنەگرتوە و عێراق هەقدەستی ساڵانەی نەداوە، سەرەڕای جیاوازی نرخ لە  گواستنەوەی بەرمیلێک نەوتی هەرێم کە عێراق رازی نابێت ئەو نرخە بدات بە تورکیا  کە داوای ئەکات لە حاڵەتی دەستپێکردنەوەی نەوتی هەرێم . هەرچەندە تورکیا لە زمانی وەزیری وەزەوە دەڵێت: بۆری جەیهان ئامادەیە بۆ گواستنەوەی نەوت و بەمەش  تۆپەکەی  خستوەتە ناو گۆڕەپانی هەرێم  و عێراق بۆیە ڕێککەوتنی ئەم دوو دەوڵەتە کارێکی ئاسان نییە .

 3-چارەسەر
 پڕۆسەی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێم زۆر ئاڵۆزە تەنها رێگای چارەسەر دەبێت عێراق رازی بێت بە جۆری  گرێبەستەکانی هەرێم و ئەو بڕە هەقدەستە بدات بە کۆمپانیاکان کە لە گرێبەستەکاندا بڕیاری لەسەر دراوە، لە هەمواری یاسای بودجەی  ساڵی  داهاتودا جێگەی بکرێتەوە بۆ ئەوەی دەستبکەنەوە بە بەرهەمهینان و ئەگەر عێراق نەیەوێت نەوتی هەرێـم هەناردەی  دەرەوە بکات  دەتوانیت بۆ بەکارهێنانی ناوخۆ بەکاریبهێنیت، ئەمەش دەبێت پشکەکەی لەگەڵ رێکخراوی (ئۆپێک پڵەسدا) رێکبخاتەوە و ئەوکاتە دەبێت بەرهەمی ناوخۆی عێراق کەمبکاتەوە، بۆیە بڕیارەکەی  دادگای فیدڕاڵی عێراق زیانی گەورەی لە گەشەی ئابوری هەرێم و عێراق داوە و  راستکردنەوەی زۆر زەحمەتە .