لە ڕێکەوتی ٥/ ٣/ ١٩٩١ دا، گەلی کوردی باشوری کوردستان، لە شاری رانیەدا، لە زوڵم و زۆری ستەمی سەدان ساڵەی بەعس راپەڕی.

ئەو گەلەی لە هەر سەردەمێکدا ویستبێتی ئیدارە و کیانی خۆی هەبێ، یا هەوڵی بۆ دابێ، دەوڵەتانی سەردەستە بە بیانوی جۆراو جۆر کەوتونەتە دژایەتیکردنی گەلی کورد و رێگەیان لەو مافەی نەتەوەکەمان گرتوە.

دژایەتی بەردەوامی میرنشینەکان لەلایەن هەردوو دەوڵەتی عوسمانی و سەفەوی، تا کار گەیشتە لە ناوبردنیان، بەڵام گەلی کورد دوای نەمانی میرەکان و دروستبونی بۆشایی سیاسی، لە نێو جوگرافیای کوردستاندا، وایکرد بۆ پڕکردنەوەی ئەم بۆشاییە شێخانی تەریقەت، بە هۆی پێگەکەیانەوە، بکەونە خەباتی سیاسی و ئەم بۆشایەیان پڕکردەوە، لە نمونەی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری، لە سەدەی نۆزدەهەم و شێخ مەحمود، لە سەدەی بیستەم.

بەڵام ئەم خەباتە سەری نەگرت، لە لایەن دەوڵەتانی ناوچەکەوە، کورد  کەوتەوە بەرهەڕەشە و لە ناوبردن و لە لایەن وڵاتانی داگیرکاری ئەوروپیشەوە پاڵپشتی گەلی کورد نەکرا، بەڵام گەلی کورد دوای چەندین شۆرش و راپەڕین، لە خەباتکردن و قوربانیداندا هەر بەردەوامبوو، هاوکات دوژمنانی کورد، لە بەرامبەر ئەم خەباتەی کورد، بە هەموو جۆرێک کەوتنە دژایەتی کورد و بەردەوام کوردیان چەوساندۆتەوە. دواجار کورد کە تاکە نەتەوەیە، بە مافەکانی خۆی نەگەیشتوە، بۆیە لە بەهاری ساڵی ١٩٩١ دوای چەوسانەوەیەکی زۆر، هاتە دەست و ڕاپەڕی و تەواوی شارەکانی باشوری بە کەرکوکیشەوە ئازاد کرد.

راپەڕینی بەهاری ساڵی ١٩٩١، لە ئەنجامی لە رادەبەدەری ستەم و زۆرداری دەسەڵاتی رژێمی بەعس بوو، لەبەرامبەر  گەلی کورد لە باشوری کوردستان، کە خۆ دەبینێتەوە  لە ئەنفال و کوشتنی هەزاران مرۆڤی بێتاوانی کورد، کیمیاباران کردنی چەندین ناوچەی جیاجیای کوردستان، لە هەڵەبجە و دۆڵی بالیسان ...هتد، سوتاندنی سەدان گوندی کوردستان و کوێرکردنەوەی سەدان کارێز و کانیاو، هەموو  ئەمانە وای لەتاکی کورد کرد، بیری تۆڵەی قوڵتربکاتەوە، داگیرکردنی کوێت و لێدان لە عێراق، بۆ کورد دەرفەتێکی باشبوو، لە ٥ی ٣ی ١٩٩١، لە شاری رانیە لەلایەن خەڵکی مافخوراوەوە، بەپاڵپشتی هێزی پێشمەرگە و بە سەرکردایەتی رابەری گەورە و ئەندازیاری راپەرین (رەوانشاد کاک نەوشیروان) و  رێکخستنەکان، یەکەم فیشەکی راپەرین، بە دوژمنی سەدان ساڵەمانەوە نرا و تەواوی کوردستان ئازاد کرا.

راپەڕین کرا، مەدالیای سەرکەوتن لەبەرۆکی شاری رانیە درا، راپەڕین بوە هەوێنی دروستبونی یەکەمین پەرلەمان و سێیەمین حکومەتی کوردی دوای حکومەتەکانی شێخ مەحمود و قازی نەمر.

لە ئێستادا کە یادی ٢٩ ساڵەی راپەرین دەکەینەوە، لەیادی ئەم راپەرینەدا، لەبەردەم دەسەڵاتێکی بێباک و بێ ئیرادە، لە ئاست گەلەکەیدا دەوەستینەوە، بەوەی ئایا ئەوانەی لەم راپەڕینە پڕ شکۆ و لە خەباتی کوردایەتیدا خوێنیان لە پێناوی ئازادیدا بەخشی، بۆ ئەوسیستەمە حوکمڕانییەی ئەمرۆ بوو؟ یا بۆ سەپاندنی یاسا و دادی کۆمەڵایەتی بوو؟

لەم یادەدا، تائەندازەیەک تاکی کورد ئەو سانسۆرەی دەوڵەتێكی داگیرکەری وەک سەدام و رژێمە یەک لەدوای یەکەکانی تری عێراق  بەسەر تاکی کوردا دەیانسەپاند، کەمترە و ئازاد ترە، بەڵام هێشتا کۆمەڵگای کوردی لە ژێر تارمایی حیزبدایە، وەک سەردەمی رژێمی عێراق، کە تاکە حیزبی بەعس حوکمی دەکرد، لە دوای  راپەڕینەوە لە بری ئەوەی کورد و سەرانی کورد، بیر لە دامەزراندنی دامەزراوەکان و بە دامەزراوەیی کردنی حکومەت و پەرلەمان بکەنەوە، دێن ناوەندە حیزبییەکان بەهێزدەکەن و فەرمانگەکانی دەوڵەت  بە بارەگای حیزبەکانیانەوە دەبەستنەوە.

ئەوەی جێگای تێڕامانە ئەوەیە سەرکردەی سیاسی بەشێک لە حیزبەکان، لە دوای راپەرین لە بری ئەوەی حیزب بخەنە خزمەت دەوڵەت و دەوڵەتی کوردی بەهێز بکەن و جێگەی کاریان لە کورسی حیزبەوە بگەیەننە لوتکەی دەوڵەت و نەتەوەکەیان بە لوتکە بگەیەنن، بێنە سەرکورسی سەرۆکایەتی پەرلەمان و حکومەت دانیشن و یاسا بکەنە چەکی دەستیان، پێشێلکارانی یاسا بە سزا بگەیەنن، هاتوون بارەگاکانی حیزبیان ئاوەدانکردۆتەوە و نیشتمان و نەتەوەیان خستۆتە خزمەت حیزب و ئەوانیش لە عەرشی حیزبەوە دەستیان دایە دەوڵەتمەداری، ئەمە پێچەوانەی خواستەکانی پێشکەوتن و گەیشتنی گەلە بەکەناری ئارامی.

ئەمە وایکردوە هەرێمی کوردستان نەبێتە هەرێمێکی خاوەن سیستەمی سیاسی و ئیداری تایبەت بە خۆی.

بەرهەمی راپەرین، دروستکردنی نادادی و دروستکردنی فەزایەکی پڕ لەگەندەڵی و خراپەی حوکمرانییە، لەدوای راپەرین زۆر بەرپرسی ئەم وڵاتە کە گوێت لە هاورێکانی شاخیان دەبێ، لەهاتنەوەیان بۆ ناو شار، بەدەستی خاڵی و بە چاکەت و پاڵتۆی دڕاوەوە گەڕانەوە، کەچی ئێستا، کە لە بیست و نۆیەمین ساڵیادی ئەم راپەڕینەداین، ئێستا زۆرینەی هەرەزۆریان خاوەنی داهاتێکی ئێجگار زۆرن و ئەوەی کەمترینی هەبێت دوو شۆرشی سەردەمی خۆی ئیدارە دەدات.

 کاتێک خەڵکی باشوری کوردستان، لە ساڵی ١٩٩١دا، رادەپەرێت و پەرلەمان دێتە ئاراوە، لە چاوەروانیی حکومەتێکی نمونەییدا بوو، تا بتوانێ لانیکەم پێداویستییە سەرەتاییەکانی ژیانی تاک، لە هەبوونی ئاو و کارەبا و سوتەمەنی و رێگاو بانێکی باش و موچەی بەردەوام، بەرهەمبێنێ، بەڵام دوای ٢٩ ساڵ لە راپەرین، هێشتا نەک هەر ئەم پێداویستییانەیان دابیننەکردوە، بەڵکو خەڵکی ئەم هەرێمە، لە بەردەمی دوو ئیدارەییدا دەناڵێنن،  لە دوو ئاسایش و دوو پۆلیس و دوو پێشمەرگە و دوو زۆندایە، هەرکاتێک یەکێکیان چارەی ئەوەی تری نەوێت، لە دوابازگەی زۆنەکەی خۆی، لە سەر سنوری زۆنەکەی ئەو، رێگەی چونە ناو زۆنەکەی خۆی نادات!

هەروەها بە هۆی بازرگانی باڵای حیزب، ئاسایشی خۆراک لەبەردەم مەترسی گەورەدایە.

کە یادی ئەم راپەرینە پرشکۆیە دەکەینەوە، بەهۆی نەبونی یەک ئاسایشی نەتەوەیی، نەتوانراوە ئەوخاڵانەی بونەتە مەترسی لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی کۆنترۆڵ بکرێن و گیانی هاونیشتمانیان بپارێزرێ.

دەوڵەتانی داگیرکەر بە هۆی نەبوونی سیستەمێک کە پارێزگاری لەم هەرێمە بکات، تەراتێن دەکەن، ناشتوانی هیچ سنورێکیان بۆ دابنێی، نەبونی هێزێکی پێشمەرگەی رێکخراوی راهێنراو، لەسەر بنەمای سەربازی و نەتەوەیی، وایکردوە هەستی بەرپرسیارێتی، لای پێشمەرگە کاڵبێتەوە، هەست بە وەنەکات کە پێشمەرگەی کورد و کوردستانە.

لە یادی راپەریندا هێشتا هاوڵاتی لە پەژارەیەکی قوڵی پڕ مەترسیدا دەژین، هەست بە نائومێدی و دۆشدامان دەکەن، فەرمانبەران دوای ٢٩ ساڵ، لە دەوڵەتداری لە ژێر هەرەشەی قوتی ژیاندان و بەشێکیان موچەی مانگی ١١ی ساڵی رابردویان وەرنەگرتوە، دەبینێ بەردەوام سامانی ژێرخاکی ئێستا و دواڕۆژی نەوەکانی دەفرۆشرێت،  کەچی بە ٤٠ رۆژ جارێک موچە وەردەگرێ، بەرمیلێک نەوتی خاو، بە ٦٠ دۆلارە لەبازاری جیهانی، بەڵام حکومەت نەوتی پێنادات و لە بازاری رەش هاوڵاتی بە ١٠٠ دۆلار دەیکرێ، هێشتا ئاسایشی ژیانی هاوڵاتی کورد، لە مەترسیدایە، هێشتا تاکی کورد، لە بەردەم هەمان ئەو مەترسیانەدایە کە سەردەمێک لە پێناویدا، لە ساڵی  ١٩٩١ دا خەباتی بۆ کرد و راپەرینیکرد.

کاتێک  لە نارەزایەتی خەڵک رادەمێنین، تێدەگەین ئەونیگەرانییانە، هەمان ئەو نیگەرانییانەن، کە  لە پێش  راپەڕیندا، لە دژی ستەمی بەعس لە ئارادابوو، ئێستاش هەمان ئەو نیگەرانییانە و زیاتریش بونی هەیە. تێدەگەی کە هەرێمی کوردستان لە بەردەم تەقینەوەی دۆخێکی دژواری نادادیی و گەندەڵیدایە.

دروستبونی گۆران، دوا قۆناغی هۆشیارکردنەوەی دەسەڵات بوو، بۆ ئەوەی خۆیان و نەتەوەکەیان و دەستکەوتەکانی راپەرین بپارێزن و رێز لە خوێنی رژاوی شەهیدانی ئازادی و سەرفرازی کوردستان بگرن، بە شکۆوە پێشوازی لە پێشمەرگە کەمئەندام و زیندانیانی سیاسی بکەن.