قۆناغی گواستنەوەی پرۆسەی سیاسی لە تۆتالیتاریەتی سەختی چەندان ساڵەوە بۆ دامەزراندنی دیموکراسیەت و سیستمی فیدرالیەت لە عێراقدا بە ئاژاوە و شڵەژان و تێنەگەیشتن و بەدتێگەیشتن و تاوان و گەندەڵی سیاسی و ئابوری و ناسەقامگیری سیاسی و قوربانیدا تێپەڕی. ئەمە پوختەی راستی بیست ساڵی رابردوی عێراقی پاش تۆتالیتاریەتە.

خەونی بە دەستورکردنی دیموکراسیەت؛ زەمەن و سەردەم و تەنانەت سەرکردەی رەوت و کات و پتەوکردنی ژێرخانی گەرەکە. ئەو پرۆسە سیاسییە دەبوایە پرۆسەیەکی ئەخلاقی مرۆڤدۆستانە بوایە، لێبوردەیی ناونیشانی بوایە، بە مانایەکی دیکە، دەبوایە بە مۆڕاڵکردنەوەی پرۆسەی دامەزراندنەوەی دەوڵەت بوایە. بەداخەوە، درکاندنی راستیە سیاسییەکان سەختە بەڵام حەقە، بۆ نمونە، ئەو حاکمەی بەشداربو لە پرۆسەی سزادانی یاسایی سەرۆکی عێراقی رابردو بە تۆمەتی قڕکردن و ئەنجامدانی تاوان، ئەو خۆی بەشێکی سەرەکی سکاندڵی "گەندەڵی سەدە" بو. لێرەوە، ئەو کاتەی سەنگەرەکان، سەنگەری راستگۆیی و مافی سیاسی تێکەڵ بە سەنگەری درۆ و فێڵ دەبن و لەیەک دەچن و وەک یەک دەبن، مۆراڵی سیاسی نەوەک دەکەوێتە بەرگومان، بەڵکو هیچ تروسکایەک بۆ متمانەی سیاسی ناهێڵێت بە تایبەتی کە بە بێ ئیدانە و سزا تێپەڕ دەبێت. گەڕاندنەوەی متمانەی سیاسی پێویستی بە زەمەن و سەردەمێکی نوێ هەیە. سەردەمێک کە چاکردنی ئەکتەرە سیاسییەکان بەر لە چاکردنی رێگاوبانەکان ببێتە ئەولەویەت. ئەمە، لە راستیدا، کرۆکی بە دیموکراسیکردنی پرۆسەی سیاسییە. ئەو ئەکتەرە سیاسییانەی کە بە رەوشت و رەفتار و فیکر توانایان هەیە چاپتەرێکی نوێ بنوسەوە.

ئەو چەند دێرەی سەرەوە دەروازەیەکە بۆ پرسیارکردن و راڤەکردنی دو ئاست کە یارمەتی دامەزراندنی پرۆسەی دیموکراسی تەندروست دەدات، ئەمەش مەبەستی سەرەکی ئەم نوسینەیە، لەگەڵ دەرخستنی کاریگەریەکانیانە لەسەر بنبڕکردنی دیاردەی گەندەڵی سیاسی، بەتایبەتی لە دەوڵەتە تازەپێگەیشوەکان و ئەوانەی پاش جەنگ، کە دەخوازن دیموکراسیەت بە بەرگی خۆیان بدورن. مەبەستێکی دیکەی ئەم نوسینەش هەڵسەنگاندنێکی عەمەلی پوختەیە بۆ زانینی ئەوەی لەم بیست ساڵەی رابردودا لە عێراقدا چی رویدا.

لە ئاستی یەکەمدا، کە ئاستی دامەزراوە سیاسییەکانە وەک پارتی سیاسی و پەرلەمان و هەر دەستەیەکی دیکەی سیاسی، ئایا هەوڵ دراوە، لانی کەم، لە قۆناغی گواستنەوەدا بەرەو دامەزراندنی ژینگەی دیموکراسی، گەندەڵی سیاسی بنبڕ بکرێت؟ ئایا دامەزراوەی سیاسی، جارێ باس لە دامەزراوەکانی حکومڕانی ناکەین، کە بەندە جیاکارییەک بۆ هەردوکیان دەخوازێت، بە گشتی ئەو ئەرکە جێبەجێ دەکات، ئایا ئەرکی ئەوە؟ ئایا دامەزراوەی سیاسی لە ماوەی ئەم بیست ساڵەی رابردودا ئەو توانایەی سەلماند کە بەدەستێک ئازادییە سیاسییەکان و پانتاییەکانی پراکتیزەکردنی دیموکراسی فراوان دەکات و بە دەستێکی دیکە ئەو دامەزراوە دەوڵەتییانە دادەمەزرێنێت کە هەم لەگەڵ قەڵاچۆکردنی گەندەڵی سیاسیدا، دادپەروەری دەهێنێتە ئاراوە؟ وابزانم وەڵامی ئەم پرسیارە زۆر رونە، کە "نەخێر"ه، بەداخەوە، کار، نەوەک بۆ نەهێشتنی گەندەڵی سیاسی نەکرا بەڵکو گەندەڵی سیاسی وەک ئەو نمونەیەی سەرەوە بۆ مەرامی سیاسی بەکارهات، جۆرێک لە ئامراز و گەمێی سیاسی بو بۆ گەمارۆدانی سەنگەری بەرامبەر.

لە ئاستی دوەمدا؛ ئایا ژینگەی نوێی دیموکراسی و دامەزراوە دەوڵەتییەکان و حکومڕانییەکان خۆیان لە خۆیاندا فاکتەرێکی رەها بون بۆ ئەوەی کاریگەریان لەسەر کەمکردنەوە و نەمانی گەندەڵی هەبێت؟ بە مانایەکی دیکە، ئایا مەوداکانی پەیوەندی نێوان دیموکراسی و گەندەڵی چەندە تاوەکو باشتر لە کاریگەری هەردوکیان تێبگەیین؟ ئایا پشتبەستن بە بنەماکانی دیموکراسی بەسە بۆ ئەوەی گەندەڵی سیاسی نەبێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارانەش رونە کە "نەخێر"ە، بەداخەوە، ئەو بنەمایانە ئەگەر پشتئەستور نەبن بە دامەزراوە پتەوەکانی حکومڕانی باش “Good Governance” هەرگیز ئەزمونە سیاسییەکە سەرکەوتو نابێت. دیسانەوە، ئەو نمونەی سەرەوە باشترین بەڵگەی قسەکانمانە.

کەواتە، نە دامەزراوە سیاسییەکان، نە دامەزراوەکانی حکومڕانی ئەو توانا و رۆڵەیان هەبوە کە پرۆسەیەکی سیاسی تەندروست بخوڵقێنن، سەرباری هەمو ئەو پشتیوانە نێودەوڵەتییەی کە هەبوە. ئەو ئەزمونە سیاسییە تاڵەی کە گروپە سیاسییە عێراقییەکان پێش لە ٢٠٠٣ لەگەڵ رژێمی رابردودا هەیان بوە ئەزمونی "برین" برینی جەستە و رۆح بوە، ئەزمونی شکستی کەسایەتی و قوربانیدان بوە و کاریگەری لە خوڵقاندنی دونیابینینێکی سیاسی تەواو جیاواز نەبوە، ئەگەر ئیدعاشی بۆ کرابێت. رەنگە ئەوەی کە بە هۆکارێک لە هۆکارەکانی ئەم گرفتە گەورەیە بژمێردرێت ئەوەیە زۆربەی زۆری سەرکردە سیاسییەکان، ئەگەر نەڵیین هەمویان، تەجروبەی حوکمڕانییان نەبوە تا قەدری حکومڕانی بزانن. هەمو تەمەنیان پلانێکی حوکمڕانی سادەیان نەنوسیوەتەوە، یان لە زانکۆیەکدا پلان و پرۆگرامیان نەخوێندوە، بە مانایەکی دیکە سەرچاوەی ئەزمونی سیاسییان، روداوە سیاسیەکان بوە، نەوەک، لەپاڵ ئەو ئەزمونە، هەوڵێک هەبو بێت بۆ ئاوێزانکردنی ئەزمونەکە بە مەعریفەی سیاسی. بێگومان وەک بەرەی بەرگری سیاسی کەسانی جوامێر و ئازا هەبون، بەڵام ئەمە بەس نییە، بە شێوەیەکی گشتی، ئەولەویەتی کاریان گروپ گروپێنە و تایفگەری بوە، پەنایان بۆ پاراستنی تاییفەکەی خۆیان بردوە، دور لە مەعریفەی سیاسی، خۆپاراستنێکی خۆرسکانەیان پەیرەو کردوە، وەک ئەوەیە کە هەست بکەیت لە دارستانێکی ئەنگوستەچاودا، خۆت، بە تەنیا دەژیت و پەلامار دەدرێیت و چرایەکت بۆ رۆشنکردنەوەی دارستانەکە پێ نییە.

بە درێژای ئەو بیست ساڵە، ئەوەندەی کار بۆ پتەوکردنی پێگەی تاییفی کراوە، نیو ئەوەندە کار بۆ پتەوکردنی دامەزراوەکانی حکومڕانی نەکراوە، نمونەیەکی سادە، زۆربەی پارتە سیاسییەکان لە بە‌غدا ئۆفیس و مەکتەبی نوێیان بۆ خۆیان بە گرانتریین بەها بیناکردوە، بەڵام بیناکانی وەزارەتەکان وەک خۆیان کۆن و کەلاوەن، بڕواننە بینای وەزارەتی پلاندانان، تەنانەت بینایەکی نوێ بۆ پەرلەمان دروست نەکرا تا قورسایی بە بەهای پەرلەمان بدەن، بێگومان بینای بانگی مەرکەزی جیاوازە! پرسیارێکی سادە، سەرچاوەی دارایی و بودجەی بیناکردنەوەی ئۆفیسی پارتە سیاسییەکان لە کوێوە سەرچاوەی گرتوە؟ خۆ بودجەی ساڵانە نەبوە تاوەکو مینحەی سیاسی پارتە سیاسییەکان تەرخان کرا بێت!

ئەوەی کە کراوە، لەبەر سێبەری ململانێ سیاسییە مێژویەکانی تاییفەکان و بەرژەوەندی گروپە سیاسییەکان کراوە بۆ داڕمانی زیاتری دامەزراوەکان، لە یادمە، لە ساڵی ٢٠١٨، ئەو کاتەی لە بەغدا کارم بۆ پرۆژەیەکی USAID دەکرد، زۆر لە نوسین و بەڵگەکانی نێو حکومەتی عێراق لە پاش ٢٠٠٣، لە ئاستی باڵادا، عورف و مێژوی نوسینی دەوڵەتداری عێراقی پەیرەو نەدەکرد و رەتی دەکردەوە، بەبێ ئەوەی توانای هێنانەکایەی ئەلتەرناتیڤێکی دیکەی لە موخاتەباتی سیاسی و ئیداری و دەوڵەتداری تایبەت بە خۆی هەبێت، بە پێچەوانەوە، شێوازی نوسینە فەرمییەکان خەسڵەتی کەلتوری سیاسی وڵاتانی دراوسێی هەڵگرتوە.

پوختەی قسە: بەداخەوە، دەبێت چاوەڕوانی نەوەیەکی دیکەبین کە شارەزا و پسپۆر بێت لەوەی چۆن پرۆسەی هەڵبژاردن بەرێوەدەچێت، توانای هەبێت میکانیزمی سیاسی نوێ بۆ کاندیدکردن هەبێت بۆ ئەوەی لە دەزگاکانی حکومرانیدا بەتوانایەکی پیشەیی سیاسییەوە بەرنامەی سیاسی بخوڵقێنێت. پێوستمان بە ئەکتەری سیاسی نوێ هەیە کە لە ژێر کاریگەری دێوزمەکانی جەنگە ناوخۆییەکاندا بڕیار لەسەر پەیوەندییە سیاسییەکانی ئاییندە نەدات. ئەمەش، بەمەرجێ، ئەکتەرە سیاسییە نوێکان لە مافە جەوهەرییە سیاسییەکان دور نەکەونەوە. بە کورتی، پێویستمان بە لێبوردەیی سیاسی هەیە، نەوەک هەر لێخوشبونی سیاسی، بەڵکو لێبوردەیی بۆ سڕینەوەی مێژویەکی خوێناوی، پێویستمان بە نەوەیەکی دیکە لە کەسانی تەکنۆکرات هەیە کە هەم دەبنە سەرکردەی دەستەجەمعی دامەزراوەکانی حکومرانی و هەم کەس ناتوانیت رەخنە لە شەرعیەتی مەعریفەی سیاسییان بگرێت.