ئەو کاتەی یاسا سەروەر نییە، ئەو کاتەی قوربانیانی جەنگە سەختەکان بە برینداری و شەکەتی بە هۆش دێنەوە، ئەو کاتەی ژینگە پڕ لە خۆڵەمێشی وێرانەیە، ئەو کات دەچینەوە نێو ئامێزی وجودی رەسەنی خۆمان، خۆمان وەک خێڵ و عەشیرەت و خزم و جوگرافیا و کەلتوور و ئایین و تەنانەت دەچینەوە پاڵ برادەرانی سەردەمی نۆستالجیا، ئاخر کەم نیین ئەو وێنانەی سەر فەیسبووک کە دەستە دەستە خەڵک وێنە لەگەڵ یەکتر دەگرن بۆ ئەوەی پەیامی ئینتیمایان بۆ دەرەوەی خۆیان بنێرن، پەیامی ئەوەی کە تەنیانین و لەگەڵ یەکتری و بە یەکتری بە‌‌‌هێزن. لە چاوەڕوانی ئەوەی یاسا سەروەر بێت و بۆشایی سیاسی پڕبکرێتەوە و دامودەزگا و دامەزراوەکان پێبگرن، تا ئەو کاتە، ئێمە خۆرسکانە و بە شێوازێکی سەرەتایی وجودی خۆمان دەپارێزین. لەو دۆخەکەدا، دینامیکی خۆپاراستن لە پێکهاتە خۆڕسکەکانی نێو کۆمەڵگەدایە. ئەو جووڵەیە وەک ئەوەیە لە نێو ئەشکەوتێکی ئەنگوستەچاودا، بێکەسانە، هەوڵی سیزیفیانە بدەیت تا وەکو لە ژیاندا هەناسە بدەیت.



لە گەڕان بە دوای شوناس و ئینتمادا، هەر لە سەردەمی بەر لە وێرانە و دواتر، زۆربەمان خۆمان لە ئامیزی ئاییندا، کە لە کۆڵەکە گرنگەکانی مانەوەی مرۆڤە، بینییەوە، بەڵام بەداخەوە، چوونەوە نێو ئەو ئامێزە، بە شەکەتی پاش جەنگ، تێڕوانینێکی نوێی بە ئایین و بە وجودمان نەبەخشی، لەبەرئەوەی گەڕانەکە خۆی بۆ ئەو مەبەستە نەبوو، بەڵکو گەڕان بە دوای "خەلاس" دا بوو، هەوڵ بوو بۆ خۆپاکژکردنەوە لە گوناهەکانی جەنگ و بەکارهێنانی ئایین وەک پاساوی سیاسی بۆ کۆکردنەوەی خەڵک و بەرجەستەکردنی وەک عەقیدەی دەوڵەت و پارتی سیاسی، ئەمە بە روونی لە میکانیزمەکانی رژێمی پێشووی عێراقدا دیار بوو، کە زەمینەی رەخساند بۆ هاتنە ژوورەوەی گروپە تیرۆریستەکان پێش ٢٠٠٣، لە پاش ئەویش، دۆخەکە ئاڵۆزتربوو، سەرباری ئەوەش، رێپیشاندەر و رێنمایی دروست لە گۆڕێ نەبوو تا وەک کاردانەوە کار نەکەین، لە بری ئەوە، دەبوایە بیناخواز بوینایە، هەروەک چۆن خانوو و ئەپارتمەنت و کۆشکەکان دروست دەکەین، هاوشان بەوەش، رۆحێکی نیمچە مردوو یاخود گەمارۆدارو بە مەرگ بینامان بکردایەتەوە، دروستکردنی مزگەوت خۆی لە خۆیدا کافی نییە، گرنگ ئەوەیە بۆ چ مەبەستێک دروست دەکرێت. گرنگە، بۆ گەڕاندنەوەی بەهای مرۆڤدۆستی دروست بکرێت، وەک پێوەرێک و ستانداردێک کە بۆ هەموو سەردەمێک و نەوەیەک و کۆمەڵگەیەک دەگونجێت، مەبەست پەیامی یەزدانییە و دەبێت بۆ هەمووان وەک یەک بێت و مرۆڤ چەواشەی نەکات.



لە راستیدا، ئەوە یەکەمین و سەرەتاترین و خۆڕسکترین پێکدادانی نێو ئەو پەیوەندیە بوو، پەیوەندی ئێمە و ئایین، ئەمەش لە پاش چەندین ساڵ لە شکستی هەوڵەکان بوو بۆ موتوربەکردنی فیکرە سیاسییە چەپ و ناسیونالیستە دەرەکییەکان بە ژینگە لۆکەڵییەکان لە دونیای عەرەب و لە دونیای ئێمە. رازی بوون بە جۆری ئەو پەیوەندییە مێژووییە، بەوەی هەندێ بڕگەی رابردوو لە ئێستادا بۆ مەرامی سیاسی بەکاربهێنرێت، نەوەک هەر زیانی بە ئایین و مێژوو گەیاند، بەڵکو وجودی گشتی ئێمەی هەڵتەکاند و لە بەهای مرۆڤدۆستی بەتاڵکردەوە، کە سەردەمێکی تەواوی دەوێت تا دەچنەوە شوێنی خۆیان. ئەو پەیوەندییە، رەنگدانەوەی بزربوونی رۆحی تێڕوانین و بوونی بەرژەوەندی بەناو سیاسی و تەشەنەکردنی گەندەڵی و لە هەمان کاتدا نەبوونی مەعریفەیەکی سیاسی کە نەیتوانی تێگەیشتنێکی سیاسی هاوبەش بۆ کۆمەڵگە بەرهەم بهێنێتەوە. ئەم دۆخە وەک ئەنجام دۆخێکی سروشتییە، لە پاش هەرا و دەنگەدەنگ و توندوتیژی سیاسی، هەروا دەبێت! چەندین ساڵمان دەوێت، رۆحمان نەوەک لە ژەنگی یەک جەنگ سپی بێتەوە، بەڵکو لە چەندین گوناهی جەنگی گەڵاڵە بوو بشواتەوە، ئەو جەنگانەی کۆتای بە رۆحی ملیۆنان کەس هێنا.



ئەو چەند دێرەی سەرەوە، ئەوەندەی پەیوەندی بە بەکارهێنانی ئایینەوە هەیە، دەروازەیەکی گشتییە بۆ بابەتەکەمان. ئەوەی لەم نووسینەدا مەبەستە ئەوەیە چۆن ئایین بۆ کەمکردنەوەی گەندەڵی دروستانە بەکار بێت؟ دەزانم، رەنگە پرسیارەکە سەیر بێت! چۆن ئایین لە کۆمەڵگەدا پێگەی راستەقینەی خۆی دەدۆزیتەوە؟ و چۆن رێ لە شەرانگێزی دەگیرێت، بە ناوییەوە؟ چۆن ئایین نەبێتە لایەن و تەرەف لە هەر ململانێیەکی سیاسیدا؟ لە بەرئەوەی ئەو کاتەی دەبێتە تەرەف، جەوهەری وەزیفەی خۆی لە دەست دەدا. ئەم پرسیارانە ریشەیین، پێچەوانەی کاری هەموو ئەو تەوژمە ئیسلامییە سیاسییانەیە کە لە بیست ساڵی رابردوودا کاریان بۆ بەناوەرۆککردنی سیاسی ئایینیانداوە، لە ژێر ئەو چەترەدا تەماعی تریان هەبووە. چۆن ئایین رۆڵ لە "حکومرانی باش" دا ببینێت؟ نەوەک ئایین بۆ مەرامی سیاسی و ئەمنی و هەڵبژاردن بەکار بێت. چۆن دەستەڵات ئەو پەیوەندییە کە لەسەرەوە باسمان کرد رێکبخاتەوە؟ ئەم کۆمەڵە پرسیارە بەڕای بەندە باشترین ستراتیژیەت و پرۆژە و رێنمایی و سیاسەتی مەیدانی لێدەکەوێتەوە، ئەگەر بابەتییانە و پیشەییانە وەڵام بدرێنەوە.



رێکخستنەوەی ئەو پەیوەندییەی نێوان ئایین یاخود دامەزراوە ئاینییەکان و دەستەڵات و پارتە سیاسییەکان و کۆمەڵگە بەگشتی، نەوەک هەر دەبێتە کەمکردنەوەی گەندەڵی، بەڵکو بە پێداچوونەوە و دواندنی کۆڵەکە سەرەکییە نوستووەکانی نێو ئایین لە کۆمەڵگەدا، و بژارکردنی لە تەوژمە سیاسییە توندرەوکان، ئایین رۆلێکی گرنگ لە ئاسودەیی دەروونی و سەقامگیری پەیوەندی کۆمەڵایەتی و کەمکردنەوەی گەندەڵی دارایی و گەڕاندنەوەی بەهای مرۆڤدۆستی دەگێرێت، تەنانەت پشتگیری بەرجەستەبوونی مانای مرۆیی پرۆژە ئابوورییە جیاجیاکان دەدات، بۆ نموونە، دامەزراندنی چەندین رێکخراوی خێرخوازیی راستەقینە کە ئامانجی پەرەپێدانی ئاشتی کۆمەڵایەتی بێت وەک ئەوانەی لە ئەوروپا هەن.



هاوڕاین، لە عێراق ئەزمونی پارتە ئیسلامییەکان لە سیاستەدا شکستی هێناوە، بەڵام هێشتا ناتوانین دەستبەرداری کاریگەری ئایین ببین. ئایا ئەو رێگا سەختە ماراسۆنییە چۆن دەستپێدەکات کە ئاراستەکەی سەرلەنوێ راست بکاتەوە، بێگومان ئەزموونی پارتە ئیسلامییە سیاسییەکانیش لەوەی چەپەکان و ناسیونالیستە دەرەکییەکان باشتر نەبوو ئەگەر خراپتر نەبوو بێت، لێرە ئەو پرسیارە ستراتیژییە دێتە ئاراوە چارەسەر چییە ؟ کە هیچ فیکرێکی سیاسی بۆ ئەم ژینگەیە ناگونجێت، هەڵە لە کوێدایە؟



بێگومان، لە عێراق، لەبەرنەبوونی دامەزراوەی سیاسی پەرەسەندوو و لە پاش کەوتنی حوکمی پاشایەتی و هاتنی عەسکەر بۆ سەر حوکم و پاشان مۆنۆپۆلکردنی بەعس بۆ عەسکەر لە هەردوو ماوەی حوکمیان و دواتر شکستیان لە هێنانەکەی دامەزراوەی هاوچەرخ و جەنگەکان و پاشان پەنابردن بۆ "هەڵمەتی ئیمان" کە زەمینەی رەخسان بۆ دروستبوونی تەوژمی ئیسلامی توندرەو و جێگربوونیان لە شارەکان بەر لە پرۆسەی رووخاندن، لە ساڵی ٢٠٠٣، لەگەڵ چەندین هۆکاری دیکە، کۆمەڵگەی عێراقی بەتەواوی داڕماند، سەرتاپای کۆمەڵگە گەڕایەوە نێو حیکایەتە ئایینیەکان و کەسایەتیە ئایینیەکان و فۆباییەک لە مەزلومیەت هاتە ئاراوە کە هەموو هەنگاوێکی گەندەڵی سیاسی و دارایی تەشریع کرد.



ئایین، لە عێرقدا، لە دوو "دەیە"ی رابردوودا پاساوێکی سیاسی بوو بۆ مانەوە لە دەستەڵاتدا، ئیسلامی سیاسی بە داخەوە وەزیفەی سەرەکی و جەوهەری ئایینی لاواز کرد تا رادەی سڕینەوە، بۆ نموونە ئیسلام کورتکرایەوە بۆ تەفسیری تایەفەکان، ئایین بە تەواوی دابەشکرا. بەداخەوە، ئایین لە بری ئەوەی وەک دەوڵەتەکانی دونیا بەشدار بێت لە بیناکردنی دامەزراوە بۆ کەمکردنەوەی گەندەڵی، لێرە بەکارهات بۆ مۆنۆپۆلکردنی عەقڵی هاوڵاتی و  بەکارهێنانی رەمزە ئایینییەکان بە شێوازێکی سیستماتیک بۆ دەستگرتن بەسەرمایە و دەستەڵاتەوە. بەداخەوە، تۆتالیتاریەتی سیسمتی پێشووی عێراق چارەنوسی کۆمەڵگەی عێراقی دایە دەست فۆبیایەکی پڕ وەهم لە دوانەی ئایین- سیاسەت.



لە راستیدا، گرفتەکە زیاتر بونیادییە، پەیوەندی بە بونیادی نوستووی کۆمەڵگەوە هەیە، کەڵێنەکە لە مەنهەجی پەروەردە و تێگەیشتنی سیاسی و ئەو قۆناغە مێژوویەیە کە کۆمەڵگە پێیدا تێدەپەرێت. هەڵە لە شێوازی موتوربەکردنی فیکری دەرەکی بە ژینگەی ناوەوەیە، بڕوانە هەموو ئەو ناوەندە فیکرییانەی نێو دونیای عەرەب، نەیانتوانی کۆمەڵگە لە داعش و توندرەوەی سیاسی بپارێزێن، ئەم کۆمەڵگایانە پێویستیان بەوەیە سەرلەنوێ عەوداڵی پرۆژەی فیکری سیاسیی نوێبن، بە مەرجێ شۆربێتەوە بۆ بچوکترین گۆشەی کۆمەڵگە و ببێتە بەرنامەی خوێندن و رێکاری سیاسی و کارگێری و کەلتووری.