پێشەکی:

پێشتر باسی کۆڵەکە سەرەکی و دیارەکانی دامەزراندنی سیستمی لامەرکەزی و پەیوەندی نێوان لامەرکەزیەت و تواناسازی و گەمێی دو ئیدارەییمان کردوە. لەم نوسینەدا باس لە فۆرمە سەرەکییەکانی لامەرکەزیەت دەکەین کە لە دونیادا باوە و هەوڵ دەدەین لەبەر رۆشنایی ئەو فۆرمانەدا دەستنیشانی خەسڵەتە سەرەکییەکانی لامەرکەزیەت لە عێراق و هەرێمدا بکەین، تاوەکو شارەزابین لەوەی کام لامەرکەزیەتمان هەیە، ئەگەر هەمان بێت! و بەربەست و گرفتەکان بۆ سەرخستنی لامەرکەزیەت چیین، ئەگەر بمانەوێت پرۆسەیەکی دیموکراسی بونی هەبێت و ئامرازە سەرەکییەکەی لامەرکەزیەت بێت.

ئەم هەوڵانە بەشێکە لە پرۆژەیەکی فراوانتر بۆ باشتر ناساندنی لامەرکەزیەت زانستیانە و ئەکادیمیانە و تەکنیکیانە دور لە گەمێی سیاسی و نزیک لە دامەزراندنی حکومڕانییەکی دادپەروەرانە بۆ دابەشکردنی دەسەڵاتەکان و سەرمایە و سەرچاوە داراییەکانی ناوچەکان و دور لە کۆنترۆڵی گروپێکی سیاسی دیاریکراو، بە هیوای ئەوەی رۆژێک بێت و ئەم تێڕوانینانە برژێنە ناو ئەدەبیاتی سیاسی و پرۆسەی سیاسی و ژیانی گشتی و ئیداری و ببێتە سەرەتایەک بۆ حکومڕانییەکی دروست و لێکۆلینەوەی راستەقینە لەم بوارەدا.

فۆرمە سەرەکییەکانی لامەرکەزیەت:
سەرەتا دەبێت ئەو راستییە دوپات بکەینەوە کە یەک جۆر لە فۆرمی لامەرکەزیەت نییە بۆ هەمو عێراق شیاو بێت، دینامیکییەکانی کۆمەڵگە لە ناوچە جۆراوجۆرەکان جیاوازە و مامەڵەکردن لەگەڵ لامەرکەزیەتدا  بە وریایی و ترس و گومانە دەکرێت، ئەمەش لە پاش مێژویەکی سەختی ململانێی سیاسی لەسەر وەرگرتنی دەستەڵات، و بەداخەوە، کێشەی "نەزانیین"یش گرفتێکی دیکەی مەسەلەکەیە.

ئایا عێراق دەتوانێت لە چەند فۆرمێک زیاتر لە لامەرکەزیەت بێنێتە دی کە بۆ هەرێمی کوردستان و باشور و ناوەند و ناوچەکانی رۆژئاوی عێراق بشێت و پارسەنگی دەستەڵات و هێز رابگرێت و سەرمایەی وڵاتەکە بە یەکسانی و دادپەروەرانە دابەش بکات و هەرێمەکان خۆیان نوێنەرایەتی ناوچەکانیان بکەن، نوێنەرایەتییەک کە رەنگدانەوەی ئیرادەی سیاسی و حکومڕانی بێت و لەهەمان کاتدا لەگەڵ ناوەندا نەبچرابن؟

فۆرمە هەرە سەرەکییەکانی لامەرکەزیەت کە وەک ستاندەرد لە جیهاندا دامەزراون ئەمانەن:
1. نوێنەرایەتیکردن و ئاستێکی زۆر نزم لە تەفویز Delegation بەخشینی دەسەڵاتە لە ناوەندەوە بۆ ئاستە جیاوازەکانی حکومەت لە چوارچێوەی وڵاتێکی یەکگرتودا. لەم دۆخەدا، ناوەند دەسەڵاتەکانی هەر لە دەستدایە و هەر کاتێک بیەوێت دەتوانێت وەریبگرێتەوە، یان راستەوخۆ بەکاریان بهێنێت و پیادەیان بکات. ئەو دەستەڵاتەی بەخشراوە دەستەڵاتێکی ئیداری یان جێبەجێکراوە و لە ئاستی دەستەڵاتی بڕیاردانی یاسایی و سیاسی باڵادا نییە.

ئەم فۆرمە زیاتر لە ناوچەکانی بەغدا و پارێزگاکانی باشوری عێراقدا باوە و لاواز و سستە و تەنانەت لە نێوان پارێزگاکان دادپەروەریی نییە لە دابەشکردنی سەرمایە و دەسەڵاتەکان، بۆ نمونە دۆخی کەربەلا و نەجەف زۆر جیاوازە لە سەماوە کە لە پارێزگا هەژارەکانە. لە نوسینەکانی تردا ئاماژەمان بەو راستییە داوە کە لە پارێزگاکانی باشوردا خێڵ و عەشیرەت لە کۆڵەکە سەرەکییەکانی ئەم ناوچانەیە و کاریگەرییەکی زۆری لەسەر ئەنجومەنی پارێزگاکان و پرۆسەی هەڵبژاردن و نوێنەرایەتیکردن و مۆنۆپۆلکردنی سەرچاوە داراییەکانە. لاوازی حکومەت و ناشارەزایی تەکنیکی و گەندەڵی دارایی لە هەرە هۆکارە سەرەکییەکانە کە رێگرن لە هێنانەکایە و پیادەکردنی لامەرکەزیەت، هەر بۆیە ئەم ناوچانە هەمیشە لەبەردەم هەرەشەی ناسەقامگیری سیاسی و خۆپیشاندان و نارەزایی هاوڵاتیاندایە.

"یاسای 21" کە وەک یاسایی پارێزگاکان ناسراوە تا ئێستا سێ جار هەموار کراوەتەوە، دوا جار مانگی چواری ساڵی 2018 بو کە رونکردنەوەی زیاتری سەبارەت بە دەستەڵاتی پارێزگاکانداوە بەوەی دەستەڵاتی ئیداری و دارایی زیاتر بە پارێزگاکان دەبەخشیت بۆ پارێزگا و ئەنجومەنی پارێزگاکان. کوشندەترین هەڵە و کەڵێن کە لەم یاسایەدا هەیە، سەرباری ئەوەی دەستەڵاتی کۆکردنەوەی باج دەداتە پارێزگاکان بە پابەندبون بە یاسا فیدراڵییەکان، وەزارەتی دارایی فیدراڵ هێشتا پابەندی یاسای 21 نییە و ئەم یاساییە بە نیوە چڵی پیادە دەکات و هێشتا پارێزگاکان ملکەچی ئەو بەشە بودجەیەن کە وەزارەتی دارایی دەستنیشانی دەکات و هێشتا مەسەلەی دامەزراندنی پلە باڵاکانی ناو پارێزگاکان جێی مشتومڕە و ساغ نەبۆتەوە کێ دەبێت کێ دامەزرێنیت. بێگومان ئەم یاسایە هەرێمی کوردستان ناگرێتەوە.

2. تەفویز Devolution  بەخشینی هەندێ لە دەسەڵاتە یاسایی و تەشریعی و جێبەجێکارییەکان بە ئاستەکانی دیکەی حکومەت بە شێوەیەک کە ئۆتۆنۆمییەکی تا رادەیەک جەوهەری بە ئاستەکانی دیکەی حکومەت دەبەخشێت، بەڵام سەرباری ئەوەش، هێشتا حکومەتی ناوەند بە تەواوی دەستبەرداری سیستمی رەسمی کۆنترۆکردنی خۆی بۆ دەستەڵاتی لە ناوچەکاندا نابێت.

لە پاش پرۆسەی ریفراندۆم، حکومەتی ناوەندی عێراق ئەو ئاستەی کە لە بەخشینی ئۆتۆنۆمی بە هەرێم دابو وەرگرتوە بە گەمارۆدانی ناوچە کوردییەکان بە پاڵپشتی ئیرادەی سیاسی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، هەر بۆیە دەبینین کۆنترۆڵی ناوەند لەسەر سەرچاوەکانی هەرێم توند بوە و ئەو ململانێیەی کە لە نێوان هەرێم و بەغدا هەیە هۆکەی رێک نەکەوتنە لەسەر فۆرم و کۆڵەکە یاساییەکانی لامەرکەزیەت و نەبونی دڵنیایی یاسایی و سیاسییە لە هەردولاوە. لەهەمان کاتدا کێشە سیاسییە ئالۆزەکانی گروپە سیاسییەکان ناو هەرێم دۆخەکەی زیاتر ئاڵۆز کردوە لەگەڵ بەغدا، نەتوانراوە پێکەوە وەک یەک هەرێم، یەک رێکەوتنی سیاسی و یاسایی لەگەڵ بەغدا ئەنجام بدەن.

3. ئۆتۆنۆمی هەرێمەکان  Regional Autonomy: بەخشینی ئاستێکی فراوان لە دەسەڵات بە هەرێمێک یان چەند هەرێمێک تاوەکو خۆی حکومڕانی خۆی بکات ئەمە رەنگە زیاتر لە ناوچەیەک وهەرێمەک لە ناو وڵاتەکەدا بگرێتەوە. ئەمە ئەو فۆرمەیە کە دەبێتە سەرەتا و کۆڵەکەیەک بۆ دامەزراندنی ئەو سیستمە فیدرالەی کە دەبێت هەرێم وەک کۆڵەکەیەک کاری لەسەر بکات  بۆ گەیشتن بە دوا قۆناغی فیدرالیەت، بە مەرجێ کۆی ئیرادە سیاسییەکانی دەرەوە و ناوەوە هاوڕابن، خۆرێکخستنەوەی گروپە سیاسییەکان لە شوناسی یەک هەرێمدا ئەو ئیرادە سیاسییە ناچار دەکات کە دانی پێدابنێت. بێگومان پرۆسەیەکی سەختە بەڵام مەحاڵ نییە.

4. فیدراڵیەت Federation : دابەشکردنی دەسەڵاتەکانی حکومەتی ناوەند لەگەڵ یەکێک یان چەند ‌هەرێکمێکدا. هەریەکەیان ئۆتۆنۆمی کۆتایی خۆی هەیە لە ناوچەکانی خۆیاندا. ئەمە ئاستی هەرە پێگەیشتوی سیستمی لامەرکەزیەتە کە لە ئێستادا کارێکی هەر وا ئاسان نییە لە عێراقدا جێبەجێبکرێت.

لە راستیدا ئەم جۆرە دابەشکردن و پۆلێنکردنانەی لامەرکەزیەت لە دۆخێکی ئاڵۆزی وەک عێراقدا کارێکی ئاسان نییە، واتە هەروا بە ئاسانی ناتوانیت بڵێین کامەیان بۆ عێراق دەگونجێت یان بە کام لەم ئامرازانە دەکرێت کار بکرێت، بۆ نمونە لامەرکەزیەتی نێوان هەرێمی کوردستان و عێراق مۆدێلێک دەبێت کە پشت دەبەستێت بە بونی دو نەتەوەی سەرەکی لە وڵاتەکەدا، لامەرکەزیەتی نێوان هەولێر و سلێمانی دەبێت پشت ببەستێت بە رەچاوکردنی هێزی سیاسی و جوگرافی و دەبێت مۆدێلێکی ئیداری بێت کە سەرچاوە دارایییەکان دادپەروەرانە و یەکسانە دابەشکرێت بەهۆی میکانیزمی شەفافە دور لە گەندەڵی! رەنگە لامەرکەزیەتی ناوچەکانی رۆژئاوای عێراق مۆدێلێکی دیکە بخوازێت.

بێگومان لە دۆخی عێراقدا کۆمەڵێک فشاری دەرەکی و ناوخۆ هەن کە دەستنیشانی جۆری ئەو لامەرکەزیەتە دەکەن و دواتر بڕیارەکە دەبێتە بڕیاری حکومەتی ناوەند کە تا چ رادەیەک دەتوانێت ئەو دەستەڵاتانە ببەخشێت، ئەمە لە دۆخێکدا دەبێت کە لە ئاییندەدا حکومەت وەک دامەزراوەیەکی جێبەجێکار دامەزرابێت و متمانەی یاسایی هەبێت و دابو نەریتێکی دیموکراسیانە هەبێت پەرە بەم  دەسەڵاتانە بدات!

عێراق وڵاتێکە بە ئاسانی ناتوانێت لامەرکەزیەتی تیا پیادە بکرێت، بە مانایەکی فراوانتر پرۆسەی دیموکراسی پەرپابکرێت. هەر لە پاش هاتنی ئینگلیز و روخاندنی دەوڵەتی عوسمانی، هەمیشە گرفتی دەستەڵاتی سیاسی لەم وڵاتەدا گرفتێکی هەمیشەیی بوە ئەمەش نەوەک هەر لەبەرئەوەی وڵاتەکە لە چەندان ناوچەی جیاواز و نەتەوە و تایەفەی جیاواز پێکهاتوە، بەڵکو لەبەرئەوەی بەشێوەیەکی کتوپڕ عێراق بو بە یەکێک لە وڵاتە هەر سەرەکییەکانی دابینکردنی وزە لە جیهاندا و بوە شوێنی ململانێ بۆ مۆنۆپۆلکردنی ئەو سەرچاوانە، هەروەها لەبەرئەوەی عێراق بە شێوەیەکی ئاسایی پەرەسەندی ئابوری و سیاسی و کۆمەڵایەتی بەخۆیەوە نەدیوە تا بەئاسانی قبوڵی پیادەکردنی تیوری سیاسی و یاسایی  نوێ بکات. بە کورتی، هەمیشە ئەو پەیوەندییە قوڵەی لە نێوان پێکهاتە جیاوازەکان و جۆری دەستەڵاتی سیاسی و سەرچاوە ئابورییەکاندا هەیە، دەستنیشانی جۆری سیستمە سیاسییەکە دەکات. خاڵێکی دیکە ئەوەیە کە هەمیشە سیستمیک دانەرێژراوە داواکارییەکانی هاوڵاتیان و بەرژوەندییان رەچاو بکات. هەمیشە سیستمی حکومڕانی لەسەرەوە بۆ خوارەوە پیادە کراوە.

گرفتێکی دیکە سەرەکی ئەوەیە ناتوانرێت سیستمێک لە شوێنێکی دیکەوە کوێرانە بخوازرێت بۆ ئەوەی لە جوگرافیایەکی نامۆ بە خۆی پیادە بکرێت. بۆ ئەم مەبەستە دەبێت رەوتی مێژویی و گرفتی دەستەڵاتی سیاسی ئەو وڵاتە و هەرەشەکانی ئاییندەی و پارسەنگی هێز لە ناوچەکەدا رەچاو بکرێت هەروەها هەڵبژاردنی ئەو مۆدێل و فۆرمەی کە کاری پێدەکرێت بەندە بەو دۆخ و سیستمەی کە دەوڵەتی ناوەند هەیەتی و ئاستی ئامادەیی ئەو حکومەتە بۆ کارکردن و پیادەکردنی لامەرکەزیەت. ئەم قسەیە لە روی تیۆرییەوە راستە، بەڵام گرفتدارە، بۆ نمونە لە عێراقدا هێشتا دەوڵەتێک نییە کە جێی متمانە بێت، هەر بۆ خۆی پێگە سەرەکییەکانی دەوڵەت دانەمەزراوە تا دواتر لامەرکەزیەت بکاتە ناونیشانی سەرەکی کارەکانی، لەبەرامبەر ئەودا هەرێمێک نییە کە شوناسێکی سیاسی دیاریکراوی پتەوی هەبێت و یەک داواکاریی و یەک میکانیزمی یاسای لە ناوەند هەبێت. هەر بۆیە داواکاری بۆ پیادەکردنی لامەرکەزیەت خۆی لە خۆیدا لە ململانێدایە، لەگەڵ خۆی وەک چەمک و لەگەڵ دەوروبەری و لەگەڵ وڵاتانی هەرێم و لە ئاستی نێودەوڵەتیدا. خاڵێکی دیکەی گرنگ دەوڵەتی ناوەند لە عێراقدا توانای سیاسی و یاسایی و تەکنیکی و تەشریعی نییە تا بتوانێت فۆرمی جیاواز لەگەڵ ناوچە جیاوازەکانی وڵاتەکەدا پەیرەو بکات، بە پێچەوانەوە، ئەگەر ئەو توانایە هەبێت رەنگە ببێتە سەرچاوەی هەرەشە و سیستمی دیکە پیادە بکات!

ئەو هەوڵەی لە عێراقدا هەیە بۆ پیادەکردنی لامەرکەزیەت لە راستیدا پیادەکردنی دیدێکی رۆژئاواییە بۆ لامەرکەزیەت کە دەوڵەمەند نییە بە دیدێکی سیاسی خۆماڵی، هەر وەک نمونە، ئەو کەسانەی کە ۆرکشۆپ و خولی راهێنانەکانی سەبارەت بەلامەرکەزیەت و بودجەی لامەرکەزیەت دەڵێنەوە هەمو بیانیین یان نەخشە رێگایەک پیادە دەکەن موتوربە نییە بە کێشە سیاسییە سەرەکییەکان! گرفت لە ئامادەکردنی فۆرم نییە بۆ تۆمارکردنی تەکنیکی داتاکان یا ئامادەکردنی خشتەی ژمارەکان، گرفت نەبونی ئیرادەکی سیاسی پێشوەختە بۆ دابەشکردنی ئەو بودجە و ژمارە و داتا داراییانە بە شێوەیەکی دادپەروەرانە بۆ ئەوەی فۆرمە داراییەکان لە گەمێ و پێکدادانە سیاسییەکان بپارێزێت.