کاریگەری پەرلەمان بەچی دەپێورێت؟

پەرلەمانی عێراق وەک نموونە

ژیانی سیاسی لە عێراق پاش (2003)لانی کەم، سێ دامەزراوەی نوێی هێنایە بەرهەم؛ ئازادی کاری سیاسی پارتی سیاسی، پێکهێنانی پەرلەمانێک بۆ نوێنەرایەتیکردنی هەموو چین و توێژەکانی کۆمەڵگە و حکومەتی خۆجێیی لە سەرتاسەری عێراقدا، ئەمە وەک چوارچێوەیەک بۆ پراتکیزەکردنی ژیانی سیاسی لە عێراقدا و دامەزراندنی دامەزراوە دەستوورییەکان، ئەمانە هەوڵەکانی سەرەتا بوون.

ئێستا، لە پاش هەموو ئەو گۆڕانکارییە سیاسییانەی وڵاتەکە بەخۆیەوە دی و لە پاش گۆڕانکاری لە سەنگ و قورسایی هێزە سیاسییەکان و دەستتێوەردانی دەرەکی و ململانێی بەردەوامی پارتە سیاسییەکان و جەنگی داعش، ئایا کاتی شیاوی خۆی نییە پێداچونەوەیەکی یاسایی و سیاسی و ئیداری بە هەیکەل و پەیرەوی ناوخۆیی و میکانیزمی کارکردن و رۆڵی ئەم دامەزراوەیەدا بکرێت؟، ئایا کاتی ئەوە نییە بە چۆنێتی ئیدارەدانی مەلەفە سیاسەکاندا بچینەوە تاوەکو بزانین چۆن کاریان لەسەر کراوە، ئەمەش بە مەبەستی کاراکردنی پەرلەمان و پڕکردنەوەی ئەو کەڵێنانەی کە لە وێستگە جیاوازەکاندا دروستبوون.

رەنگە ئەو پرسیارەش بکرێت؛ ئەی ئەو پێداچوونەوەیە بۆ پەرلەمانی هەرێمی کوردستانیش شیاو نییە؟، دڵنیام بەرجەستەکردنی بنەماکانی پرۆسەی دیموکراسی لە عێراق کاردانەوەی ئەرێنی لە سەر کوردستانیش دەبێت، بە حوکمی ئەوەی پەرلەمانی عێراق پەرلەمانێکی نیشتمانیی فیدراڵییە و پەرلەمانی کوردستان پەرلەمانی هەرێمێکە لە دەوڵەتێکی فیدراڵدا.

راستە کاری پەرلەمانی و دامەزراوەی پەرلەمان لە عێراقدا مێژووەکەی دەگەرێتەوە بۆ رۆژانی حکومڕانی سیستمی شاهانشاهی (مەلەکی) بەڵام لە پاش ئەوە کەڵێنێکی فراوان لە نێوان ئەو سیستمە و سیستمە سەربازییەکانی دیکەدا هەیە کە بە جلکی ئەفەندییەوە ئەم وڵاتەیان بەرێوە دەبرد، هەر بۆیە ژیانی پەرلەمانی لە عێراقدا، نە ئەوسا لەبەر ماوە کەمەکەی، نەتوانرا ببێتە کەلتوورێکی سیاسی کە توانای مانەوەی هەبێت، نە ئەوەی ئێستا، خەسڵەت و سیمایەکی پتەوەی هەیە بڵێین جێگرە و بەرگەی قەیرانی سیاسی دەگرێت، ئەگەر سیستمی حکومڕانی لە وڵاتەکەدا لە هەر ساتێکدا بگۆرێت.

لێرەوە بیناکردنی کۆڵەکەکانی ئەو دامەزراوانەی، کە بنەماکانی دیموکراسی  پراکتیزە دەکەن زۆرن، هەر لە دامەزراندنی  پرۆسەیەکی چاودێری بەردەوامی ناوخۆ و دەرەوەی پەرلەمان تاوەکو پایەکانی دامەزرێن و نەلەرزێن و توانای بڕیارە چارەنوسازەکانیان هەبێت، ئەگەرنا لەگەڵ یەکەمین شنەبای گۆرانکاریدا رادەماڵرێت تا دەگاتە ئەرکە سەرەکییەکانی پەرلەمان خۆی.

وەک هەر دامەزراویەکی دیکەی حکومڕانیش، بەهەمان شێواز، پەرلەمان وەک دامەزراوە و لە هەمان کاتدا ئادای پەرلەمانتاران پێویستی بە چاودێری و هەڵسەنگاندن هەیە لە لایەن لایەنێکی سەربەخۆوە، چەندان رێکخراوی نێودەوڵەتی و نیشتمانی دەتوانن بەو ئەرکە هەڵسن، ئەم چاودێری و هەڵسەنگاندنە بە مەبەستی پاراستنی ئەو بنەمایانەیە کە پەرلەمان لە پێناویاندا دامەزراوە و لەهەمان کاتدا تاوەکو هاوشان لەگەڵ گۆڕانکارییە سیاسییەکاندا بە هاوسەنگی بەرێوە بڕوات و بەرگەی هەر قۆرخکردنێک و کۆنترۆڵکردنی هەر گروپێک بگرێت.

ئەو قەیرانە سیاسییانەی لە عێراقدا، ئێستا دەیبینین هەر لە قەیرانی هەیکەلی دادگای فیدراڵی و گفتوگۆ درێژەکانی نێوان هەرێم و بەغدا سەبارەت بە بودجە و مووچە و سیستمی حکومەتە خۆجێکان لە عێراق و دیمەنی تەماوی هەڵبژاردنەکانی ئاییندە و لاوازی دەوڵەت بە گشتی ئەوەمان پێدەڵێن، کە پرۆسەی دامەزراوەیی، پیشەیی، سیاسی و دەوڵەتی لە قەیرانی کوشندەدایە و لە (2003) شتێکی وا دانەمەزراوە کە جێی خۆی گرتبێت.

ئەوەندەی پەیوەندی بە پرۆسەی چاودێری و هەڵسەنگاندنەوە هەیە، هیچ جۆرە میکانیزمێکی دیار و رۆشن نییە و ئەگەر هەبێت کاریگەر نییە و پەرلەمان هێشتا پانتایی و چەترێکی کۆکەرەوەی هەموو پێکهاتەکان بە مانا تەواوەکەی نییە، بەمانایەکی دیکە ئەوکاتەی پەرلەمان دەبێتە هێڵی سوور و نابەزێنرێت، ئەو کاتە دەتوانیین بڵێین سەرەتای بیانکردنی پرۆسەی دیموکراسی هاتۆتە ئاراوە.

راستە، یەکێک لە ئەرکەکانی پەرلەمان چاودێریکردنی ئادای حکومەتە، بەڵام لە ژیانی دیموکراسیدا هیچ دامەزراوەیەک نییە پرۆسەی چاودێری نەیگرێتەوە، کێ باڵا دەستە؟ پرۆسەی هەمەلایەن و فراوانی دیموکراسی باڵا دەستە کە ئەرک و بەرپرسیاریەتیەکان تێیدا دابەش دەکرێت و بە شێوەیەکی بەردەوام چاودێری خۆی دەکات تا باشتر و باشتر بێت و دوور بێت لە پێشیلکاری یاسایی و ئیداری و بێگومان سیاسیش. 

کە دێینە سەرباسی چاودێریش؛ چی پێویستی بە چاودێری هەیە؟ بێگومان سەرتا بەش و کارەکان و ئەدای پەرلەمانتارەکان و رەفتاری سیاسی و یاسایی گرنگە بۆ پێداوچوونەوە و هەڵسەنگاندنیان، بۆ نموونە، ئایا پەیرەوەی ناوخۆی پەرلەمان لە پاش ئەم هەموو ساڵە پێویستی بە پێداچوونەوە نییە؟ ئایا رەفتار و هەڵسوکەوتی پەرلەمانتاران وەک پێویست پیشەیی و یاسایی و ئیداری بووە؟ چی بکرێت لە ئایندەدا بەشە ئیداری و لۆجستی و میدیای و پەیوەندییە ناوخۆی و دەرەکییەکانی پەرلەمان باشتر بکرێت؟ چی بکرێت بۆ ئەوەی توانای تەکنیکی و تەشریعی ئەندام پەرلەمانتاران پتەو بکرێت، کە ئەمە لە ئێستادا گرفتێکی گەورەی ئەدایی پەرلەمانتارەکانە، ئایا پەیوەندی نێوان پەرلەمانتارەکان و میدیا و هاوڵاتی پێویستی بە پێداچوونەوە نییە؟

پوختەی قسە: دامەزراوەکانی دونیای دیموکراسی لە قۆناغێک و خاڵێکدا ناچەقن، بەڵکو پرۆسەیەکی بەردەوامی گەشەسەندنن، هاوشان بە گۆرانکاری و رووداوە سیاسییەکان بەرێوە دەچن، تاوەکو سەنگی پەرلەمان بپارێزرێت و پرۆسەیەکی بڕیاڕدانی سیاسی دادپەروەرانە و یەکسانانە بێتە ئاراوە و هەمیشە توانای هەبێت بەسەر رووداوەکاندا بشکێتەوە و ئارامی  و سەقامگیری سیاسی بپارێزێت، ئەمەش تەنها بە پتەوکردنی یاسا مەدەنییەکان دەبێت.

دامەزراوەی پەرلەمان لە پاڵ دامەزراوەکانی دیکەی حکومڕانیدا دامەزراوەیەکی ستراتیژی گرنگە، دەبێت یارمەتی بدرێت تا لە بڕیارداندا نەکەوێتە ژێر کاریگەری لابەلا و هەمیشە لە کێشە جەوهەرییەکانەوە نزیک بێت کە "تەشریعکردن" کاری لە پێشینەیەتی، پەرلەمان تەنیا پانتیاییەک نییە بۆ ئیدانە و سەرکۆنەکردن، بەڵکو شوێنێکە بۆ پێشکەشکردنی پرۆژەی سیاسی بۆ دڵنیابوون لەوەی گرفتە سیاسییەکان روونادەنەوە.

ئەم نووسینە بانگەوازێکە بۆ کاریگەریکردنی رۆڵی پەرلەمان.