جێنشینی سیاسی چیتر بابەتێکی نامۆ و هەواڵێکی سەرسوڕهێنەر نییە. زۆربەی حاکم و سەرکردە سیاسییەکانی وڵاتانی عەرەبی ئێمە تووشی نەخۆشی بۆماوەیی بوون و بە ئاشکرا هەوڵ دەدەن کورسییەکانیان بۆ منداڵ و کەسوکاریان بگوازنەوە. بەهانەشیان بۆ ئەمە، وەک خۆیان بانگەشەی بۆ دەکەن، ئەوەیە: ئەگەر من سەرکردەیەکی سەرکەوتوو بم، میراتگرەکە رێبازەکەم تەواو دەکات و ئەگەر بێتوانا بم یان شکستخواردووش بم، میراتگرەکەم چارەسەری هەڵەکانم دەکات و سوود لە ئەزموونەکەم وەردەگرێت. ئەمە ئارگومێنتێکە کە بۆ دەوروبەری سودمەندەکان قەناعەت پێکەر دەردەکەوێت، بەڵام بۆ زۆر کەس ئەم بابەتە بەتاڵە.

پڕۆژەی تەوریسی دەسەڵات لە وڵاتانی ناوچەی عەرەبیدا بە درێژایی مێژووی کۆن و مۆدێرن بەدی کراوە، یان لە ڕێگەی سیستەمێکی پاشایەتی ویراسییەوە ڕوویانداوە، وەک چۆن لە عێراق و میسر لە سەرەتای سەدەی ڕابردوودا ڕوویداوە و لە چەند وڵاتێکی هاوشێوە لە سەردەمی ئێستادا دوبارە بوەتەوە، کە جۆرێکە لە تەوریس کە دەستوور یان داب و نەریتی زاڵ دەیگرێتەوە، یان لە لەرێگەی حوکمی سەربازیی و کۆمارییەوە کە لەم نێوەندەدا خواستی تەوریس بەڕونی بەرکەوتنی لەگەڵ دیواری دیموکراسی و هەڵبژاردندا دەبێت، بەڵام ئاسانە بۆ حاکم لە ڕێگەی میتۆدێکی شۆڕشگێڕانە یان شەرعیەوە بچێتە ناویانەوە...لاوازی گەڕان و داواکراو!.

لە میراتی دەوڵەتی ئیسلامیدا، مێژوو باس لە یەکەم میراتی سیاسی دەکات کە معاویەی کوڕی ئەبی سوفیان بۆ ئێزیدی کوڕەکەی ڕێکی خستووە، دوای گفتوگۆ لە نێوان مەعاویە و کەسایەتییە دیارەکانی خەڵکدا، کە ئێزیدی کوڕی موقنع لەوێ وەستاوە و بابەتەکە یەکلایی دەکاتەوە بە وتنی: ئەمە فەرماندەی ئیماندارانە (ئاماژەی بە معاویە کردووە). ئەگەر مرد، ئەوا ئەمە خۆیەتی (و ئاماژەی بە ئێزید کرد). ئەگەر ڕەتی بکەنەوە، ئەوا ئەمە خۆیەتی (ئاماژەی بە شمشێرەکە کرد).

دەرئەنجامی ئەم جۆرە لە میراتگرتنی دەسەڵات بە شمشێر بە باشی ناسرا. ئێزیدی سەرخۆش لە ماوەی سێ ساڵی حوکمڕانیدا یەک تاوان نەما ئەنجامی نەدات، قێزەونترینیان کوشتنی ئیمام حسێن بن عەلی سەلامی خوای لەسەر بێت، کە ئامادە نەبوو بەیعەت بەو پیاوە گەندەڵ و نادادپەروەرە بدات. پاشان دوای چەند مانگێک، ئێزید فەرمانی بە سوپاکانی کرد هێرش بکەنە سەر مەدینە، کە دانیشتووانەکەی یاخی بوون و ڕەتیانکردەوە بەیعەتیان پێ بدەن، کە زۆربەیان هاوەڵانی پێغەمبەری خودا سەلامی خوای لەسەر بێت.

بۆیە فەرماندە سەربازییە پیرەکەی بەناوی موسلیم بن ئوقبە، سەربازەکانی ئازاد کرد بۆ تاڵانکردنی شارەکە بۆ ماوەی سێ ڕۆژ، کوشتن و تاڵانکردن و دەستدرێژیکردنە سەر، لە کۆمەڵکوژییەکدا بە ناوی “شەڕی ئەلحەرە”!.

پڕۆسەی تەوریس بۆ چەندین سەدە لە سەردەمی دەسەڵاتی ئومەوی و عەباسی و عوسمانی بەردەوام بوو. دەسەڵاتداران لە خەباتی خوێناوی خۆیاندا بۆ تەختی پاشایەتی پیلانیان داڕشت و یەکتریان کوشت. وەزیرە گەندەڵەکانیان هێنایە ناو دەورووبەرەکەیانەوە، کەسانی نزمیان دانا، هەموو کەسێکی ئازا و بەڕێزیان دەردەکرد، ئەوەش لە ترسی ئەوەی کە کێبڕکێ لەسەر دەسەڵات بکەن یان تاوان و گەندەڵیەکانیان ئاشکرا بکەن!.

لە مێژووی هاوچەرخی ئێمەدا عێراقییەکان فۆڕمەلەی میراتگرتنی دەسەڵاتیان ناسیوە، لە کاتی یەکەمین پرۆسەی میراتی کۆماریی کە بۆ سەرۆک کۆماری کۆچکردوو عەبدولڕەحمان عارف ڕوویدا، کە لە ڕێگەی میتۆدی (میراتی برایانە)ەوە هاتە سەر دەسەڵات. تەنانەت فۆرمولەی وەرگرتن و ڕادەستکردنی دەسەڵات لە نێوان بەکر و سەدامیشدا دەکرێ وەک جۆرێک لە میراتی بنەماڵەیی و سیاسی لە هەمان کاتدا وەسف بکرێت. ئەم پەیوەندییە خێڵەکی-سیاسییە، لەپێناو بەهێزکردنی بازنەی بنەماڵە رێ خۆشکەر بو بۆ گواستنەوە لە حوکمڕانی تاکە حزبێکەوە بۆ حوکمڕانی (خێزانی سەرکردە)، کە بەر لە تەواوبوونی پڕۆژەی میراتەکە، داڕوخا و کەوت.

لە عێراقی دیموکراتی ئەمڕۆدا زۆرێک لە (سەرکردەکان) شەرم ناکەن کوڕ و کچ و خزم و خزمەتکارەکانیان نزیک بکەنەوە و لە پۆستەکاندا دایانبنێن لە نێو کەژاوەی چەپڵەی دوڕوەکاندا ..بەڵام پرسیارەکە ئەوەیە: ئەگەر میراتگر دۆڕاو بێت، پشکی میراتگر چییە؟!.

نوسینی- د.محمد فالحی